Што е попреченост? 

Не постои универзално-прифатена дефиниција за „попреченоста“, иако се направени различни обиди да се состави една. Светската здравствена организација (WHO), во нејзината Меѓународна класификација на функционирање, попреченост и здравје (ICF), ги зема предвид и социјалните аспекти на попреченоста и не ја гледа попреченоста само како „медицинска“ или “биолошка“ дисфункција. Два клучни аспекти беа истакнати од страна на СЗО: загуба/ оштетување - секоја загуба или абнормалност во психолошката, физиолошката или телесна структура или функција, на пример, парализа или слепило и попреченост - секое ограничување или недостаток (кои се резултат од некаква инвалидност) на способност да се изведува некоја активност на начин и до степен кој се смета за нормален за едно човечко суштество¹.

Конвенцијата за правата на лицата со попреченост од ОН (2006) наведува дека „попреченоста е еден развоен концепт и дека попреченоста резултира од интеракцијата помеѓу лицата со загуба/оштетување и пречките во ставовите и средината, кои го спречуваат нивното целосно и ефективно учество во општеството на рамноправна основа со другите.“ Согласно со член 1 „лица со попреченост се оние лица кои имаат долготрајни физички, ментални, интелектуални или сетилни нарушувања...“². Степенот до кој овие нарушувања онеспособуваат некого зависи од нивото на пречките на кои наидува во општеството.

Неодамнешниот став, прифатен од меѓународни организации е дека поседувањето на попреченост е последица на динамична интеракција помеѓу, од една страна, здравјето на лицето и други лични фактори (како што се возраст, пол, личност и ниво на образование), а од друга страна, социјалната и физичката средина во кои се наоѓа. Овој пристап се однесува на „социјалниот модел на попреченост“.

Кој е лице со попреченост? 

СЗО проценува дека над една милијарда луѓе, околу 15% од светското население, има некаква форма на попреченост³ и дека само 5% од овие попречености се вродени. 80% од луѓето со попреченост живеат во земјите во развој, според Развојната програма на ОН (UNDP)⁴. Светската банка проценува дека 20% од најсиромашните луѓе во светот се со попреченост.⁵
Луѓето со попреченост се сметаат дека се најбројното малцинство во светот, но за разлика од повеќето малцински групи, оваа секогаш има отворено членство: секој од нас може да стане член во секое време поради несреќа, болест или старост. Според тоа, попреченоста е дел од состојбата на човекот. Во најголемиот број случаи се верува дека попреченоста е резултат на општествени, економски или политички фактори, несреќа или вооружен конфликт. Во последно време, може да има и повеќе фактори кои можат да придонесат за појава на загуба/ оштетување, вклучувајќи загадување на животната средина, ХИВ/СИДА и злоупотреба на дрога. Попреченоста е и развојно прашање, поради поврзаноста со сиромаштијата на два начина: попреченоста може да го зголеми ризикот од сиромаштија, а сиромаштијата може да го зголеми ризикот од попреченост.⁶.Околу 50% од попреченостите можат да се спречат и се директно поврзани со сиромаштијата⁷.

Групите во една заедница со попреченост можат да имаат заедничко општествено-културно минато. Некои групи делат заеднички јазик, како што е американскиот или францускиот знаковен јазик, Брајовата азбука, па дури и некои специфични термини кои тие ги користат да зборуваат за попреченоста или за себеси. Тие, често, споделуваат обичаи и традиции, како што е одбележувањето на свесноста и гордоста за попреченоста. Денес, лицата со попреченост се сметаат за специфична културна група во едно разновидно општество. Културата на попреченоста може да ги нагласи и да ги прославува животите на лицата со попречености, потврдувајќи дека тие ниту се трагични, ниту пак треба да бидат девалвирани.

Прашање: Дали можете да се сетите на филмови или книги каде се појавуваат лица со попреченост? Дали тие претставуваат позитивна слика за попреченоста?

Попреченост – прашање од човековите права

Еугениката и заканата по живот 

Правото на живот е најосновното човеково право; сепак, низ историјата имало случаи кога луѓето со попреченост се наоѓале во ситуации, заканувачки по нивниот живот, бидејќи ги сметале за помалку вредни од „нормалните“ луѓе. Теоријата на социјал-дарвинизмот и поврзаноста со движењето на Еугениката ја промовирале идејата дека човековиот „генетски код“ би можел да се подобри со интервенција од страна на човекот и одиграле главна улога  во етикетирањето на лицата со попреченост како „инфериорни“. Еугениката го достигнува нејзиниот врв во нацистичка Германија, резултирајќи со убиството на повеќе од 200.000 луѓе со попреченост, кои биле едни од најраните жртви на концентрационите логори за време на Втората светска војнаr⁸. Иако движењето беше нашироко дискредитирано, еугенистичките идеи и практики продолжиле во најразлични форми и денес, вклучувајќи насилна стерилизација и селективен абортус. Негативната еугеника е термин кој во практика значи обесхрабрување или забрана на луѓето да сметаат дека не се „подобни“ за одгледување. Со развојот на медицинската наука, нео-еугенистичките уверувања наоѓаат нови поддржувачи. Пренаталниот скрининг и амниоцентезата му даваат на идните родители можност да одлучуваат „кој треба и кој не треба да го населува светот“.

Присилна стерилизација во Европа 

Пет групи, кои се борат за човекови права, се обединиле против стерилизација на жените со попреченост во Франција. Во август 2011, тие поднесле коментари⁹ во пишувана форма до Европскиот суд за човекови права во случајот „Гауер и другите против Франција¹⁰,  од страна на пет млади жени со ментална попреченост, кои биле стерилизирани без нивно знаење и согласност. Тужителите навеле дека нивните права на семеен живот, на брак и слобода од деградирачки третман и дискриминација, предвидени во Европската конвенција за човекови права, им се нарушени. Коалицијата на петте групи очекува Судот да донесе позитивна одлука и во таа насока да се зајакне независноста на жените со попреченост и да се почитува нивното репродуктивно здравје. Случајот е сé уште во тек, за време на пишувањето на овој текст.

Правото на избор? 

Движењето за правата на лицата со попреченост ги подигна прашањата за „селективниот абортус“ или абортус врз основа на фетусен инвалидитет. Додека движењето за женски права апелира за вредноста на слободата и независноста на жените и тежнее кон признавање на безусловното право на жената да има абортус, активистите за правата на лицата со попреченост се против селективниот абортус. Тие тврдат дека на идните родители треба да им се обезбедат објективни и непристрасни информации за попреченоста и да им се понуди поддршка. Доколку горенаведеното е достапно, веројатно помалку жени ќе се одлучат за абортус на фетус со попреченост. Стандардните правила за еднакви можности на лицата со попреченост при ОН (1993) не само што се движат кон признавање на правата на сексуални врски и искусување на родителство на лицата со попреченост, туку и кон потребата од насочување на општествените предрасуди за ова прашање. Конвенцијата за правата на лицата со попреченост на ОН ги утврдува правата на слобода од тортура и злоставување, на почитување на приватниот и семејниот живот, на основање на семејство и да бидат недискриминирани врз основа на попреченост.

Прашање: Дали би требало на родителите да им се дозволи да го абортираат фетусот врз основа на сознанието дека тој има некаков инвалидитет? Што се смета за инвалидитет?

Движење за правата на лицата со попреченост 

Сè повеќе гласни и добро организирани движења за попреченост стоеја зад клучната промена на парадигмата - промена од гледање на попреченоста како лична трагедија кон гледање на попреченоста како прашање на човековите права. Работата на ваквите движења за попреченост доведе до пристапот „ништо за нас без нас“ кон ова прашање и до промена на политиката од медицинскиот модел кон моделите за социјални и оние засновани на човековите права: од „пациент“ кон граѓанин. Клучното прашање е дека лицата со попреченост треба да ги имаат истите права како и лицата кои не се со попреченост и дека дискриминацијата врз основа на попреченост треба да биде забранета.

Медицински и социјален модел на попреченост 

Пред седумдесеттите години, лицата со попреченост се сметале за медицински неуспех и жртви на околности и биле сожалувани. Овие биле главните карактеристики на „медицинскиот модел“ на попреченост, кој го става проблемот пред поединецот и претпоставува дека само медицински „лек“ би можел да го отстрани.
Против овој доминантен модел, промени во мислењата се појавуваат во шеесеттите години, првично во САД, со „движењето за независно живеење“. Промената на парадигмата го гледа решението на проблемот со попреченоста во реструктурирањето на општеството и отстранувањето на бариерите. Ова сфаќање на попреченоста е поврзано со попреченоста како социјален модел. Тој се фокусира на елиминирање на бариерите, промовирање на позитивни ставови и сигурност дека законите и политиките ја поддржуваат примената на целосното учество и недискриминација. Тој наговестува дека поединечните и колективните недостатоци од кои страдаат лицата со попреченост, главно, се резултат на една сложена форма на институционална дискриминација, која е длабоко всадена во нашето општество, како што е сексизмот или расизмот.

Медицинскиот модел сé уште преовладува во многу земји денес, а социјалниот модел не е универзално прифатен и применет. Со оглед на неговиот несомнено значаен фокус врз општествените фактори, социјалниот модел може да пропушти некои основни лични фактори, на пример, болката вклучена во една сурова попреченост. Еден активист со попреченост рекол вака: „Ние можеме да инсистираме дека општеството нé онесопособува преку своите предрасуди и преку својот неуспех да се справи со потребите, кои ги создава попреченоста; но одбивањето на личното искусување на попреченоста, на крајот, е склопување на договор за наше угнетување.“¹³ Активистите со попреченост нагласуваат дека социјалниот модел треба да оди и зад поговорката „попреченоста е креирана од страна на средината.“ Тие расправаат дека важно е луѓето со попреченост да не ги гледаме како пасивни жртви на еден медицински инвалидитет, ниту пак пасивни жртви на средината. Подобро би било тие да се перципираат како активни чинители со целосни права, кои ќе можат да ја практикуваат независноста во нивните животи.

Системите за социјална заштита често ги спречуваат лицата со попреченост во преземањето контрола врз сопствениот живот. Наместо тоа, тие треба да го олеснат активното учество на лицата со попреченост. Сепак, ова треба да биде во комбинација со признавањето дека лицата со попреченост имаат право на општествена поддршка, без разлика на нивниот потенцијален придонес во општеството. Вклучувањето на лицата со попреченост, исто, бара и креирање на политики и програми кои ги отстрануваат бариерите и гарантираат практикување на граѓанските, културните, економските, политичките и социјалните права.

Еднаквост и недискриминација 

Повеќето од денешните грижи на човековите права во врска со попреченоста, се поврзани со дискриминацијата. Лицата со попреченост имаат исти човекови права како и луѓето без попреченост, а сепак тие се предмет на директна и индиректна дискриминација и исклученост во речиси секоја сфера од животот. Toa се случува или поради општествените предрасуди, или поради структуралните проблеми во општеството или нивното оштетување/загуба. Ова значи дека нив често им се потребни позитивни напори од општеството, ако сакаме да имаат еднаква можност за учество. Особено, ова може да се примени во области како што е пристапот до информации, здравје, образование и вработување. Позитивното делување бара да се промовира претставувањето на одредени групи кои традиционално страдаат од дискриминација, со цел создавање на едно рамноправно општество.

Разумно приспособување 

Недискриминацијата го вклучува концептот на разумно приспособување кој мора да се направи за лицата со попреченост. Разумното приспособување значи правење, кога е потребно, соодветни модификации и приспособувања, кои не наметнуваат диспропорционално или непримерно оптоварување, така што лицата со попреченост можат да ги уживаат нивните човекови права и основни слободи на рамноправна основа со другите¹⁴. Таквото разумно приспособување се однесува, на пример, во случаи кога на лицето со попреченост му се нудат готови решенија и пристап до информациите, превозот, работното место, објектите и услугите. Севкупна цел е да им се овозможи учество на лицата со попреченост во заедницата.

Попреченоста и инструментите за човекови права

Попреченоста не е посебно опфатена во некој од клучните меѓународни документи пред 1961, кога била усвоена Европската социјална повелба – прва меѓународна спогодба која вклучува изречни одредби за правата на лицата со попреченост. Надополнувајќи ја Меѓународната повелба на правата, следниот клучен текст специфично ги нагласува правата на лицата со попреченост:

1971 Декларација за правата на лицата со ментална попреченост¹⁵ .
1975 Декларација за правата на лицата со попреченост
1982 Светска програма за дејствување на лицата со попреченост
1983-1992 Меѓународна декада на лицата со попреченост
1993 Стандардни правила за еднакви можности на лицата со попреченост при ОН 1993 Виенска декларација за човекови права
2006 Конвенција за правата на лицата со попреченост при ОН (UN CRPD)

Креирањето на многу клучни инструменти за човекови права беше поттикнато од движењата на лицата со попреченост. Додека основните меѓународни инструменти за човекови права нудат значаен потенцијал за промовирање и заштита на човековите права на лицата со попреченост, овој потенцијал сé уште не е целосно реализиран. Ова беше главната причина за креирање на Конвенцијата за правата на лицата со попреченост при ОН.

Конвенција за правата на лицата со попреченост при ОН

Конвенцијата беше усвоена во 2006 и тоа е првиот правен и обврзувачки меѓународен инструмент за лица со попреченост на ОН, кој воспоставува минимум стандарди кои треба да се исполнат од сите влади, со цел ефикасно да им се овозможи на лицата со попреченост да имаат корист од нивните граѓански, политички, економски и социјални права. Конвенцијата експлицитно ја препознава попреченоста како прашање од човековите права. Иако Конвенцијата не креира нови права, таа особено ја забранува дискриминацијата против лицата со попреченост во сите области од животот, вклучувајќи ги граѓанските права, пристапот до правдата и правото на образование, здравствените услуги и пристапот до превозот. Факултативниот протокол на Конвенцијата за правата на лицата со попреченост дозволува поплаките да се поднесуваат до Советот на CRPD, од страна на поединци и групи на поединци, тврдејќи дека нивните права се нарушени од државите-членки на Протоколот¹⁶.

Конвенцијата го подвлекува големиот ризик од сиромаштија за луѓето со попреченост и ја нагласуваат повеќекратната дискриминација со која се соочуваат малцинствата, жените или девојчињата со попреченост. Важно е дека Конвенцијата ја нагласува единствената обврска за активно вклучување на граѓанските организации на лица со попреченост во нивната имплементација. Членот 3 од Конвенцијата утврдува низа на сеопфатни начела кои служат за интерпретирање и имплементација на Конвенцијата:

• Почит за вродено достоинство и индивидуална автономија, вклучувајќи ја и слободата да се прават сопствени избори, како и независност на лицата;
• Недискриминација;
• Целосно и ефективно учество и вклучување во општеството;
• Почит за разликите и прифаќање на лицата со попреченост како дел од човековата разновидност и човечност;
• Рамноправни можности;
• Пристапност;
• Рамноправност помеѓу мажите и жените;
• Почит за развојните капацитети на децата со попреченост и почит на правото на децата со попреченост за зачувување на нивниот идентитет.

Особено загрижува фактот дека за лицата со попреченост често одлучуваат други луѓе. Член 12 од UN CRPD бара да се корегира овој пристап, преку признавање на легалниот капацитет на лицата со попреченост и овозможување на мерки за поддршка на нивното право на практикување на нивниот легален капацитет, на пример, преку елиминирање на практиката на назначување на старатели, кои донесуваат одлуки во името на лицата со попреченост, а место тоа, да се овозможи поддршка на лицата со попреченост така што тие ќе можат сами да одлучуваат. Почитувањето на членот 12 е предуслов за реализирање на некои други права од Конвенцијата, како што е правото на политичко учество, пристап до правдата и правото да се има семејство.

Советот на Европа и правата на лицата со попреченост

Советот на Европа е водечки актер за човекови права во полето на попреченоста. Неговата Европска социјална повелба (1961) содржи изречити одредби за правата на лицата со попреченост за независност, општествена интеграција и учество во животот на заедницата.

Европска социјална повелба, член 15

Со цел да обезбедат вистинска примена на правото на професионално образование и професионална и социјална рехабилитација на лицата со попреченост, договорните страни се обврзуваат:
1. Да преземат соодветни мерки за да им се стават на располагање на заинтересираните средства за професионално образование, вклучувајќи, ако за тоа има потреба, и специјални институции од јавен или приватен карактер.
2. Да преземат соодветни мерки за вработување на лицата со попреченост, особено со помош на специјализирани служби за вработување, преку користење на можностите на заштитните работилници и мерки со кои се поттикнуваат работодавачите да вработуваат лица со попреченост.

Советот на Европа во 2016 година усвои Стратегија за правата на лицата со попреченост (2017-2023).

Општата цел на Стратегијата е да се постигне еднаквост, достоинство и еднакви можности за лицата со попреченост во одредени области каде што Советот на Европа може да даде придонес. Ова бара обезбедување независност, слобода на избор, целосно и активно учество во сите области на животот и општеството.

Стратегијата промовира работа и активности околу пет приоритетни области:

• 1. Еднаквост и недискриминација
• 2. Подигнување на свеста
• 3. Пристапност
• 4. Еднакво признавање пред законот
• 5. Слобода од експлоатација, насилство и злоупотреба

Акцијата исто така ќе има за цел пет меѓусекторски теми: учество, соработка и координација, универзален дизајн и разумно прилагодување, перспектива за родова еднаквост, повеќекратна дискриминација и образование и обука.

Приоритетните области се надоврзуваат и понатаму го развиваат постојното тело на работа на Советот на Европа, со што се додава вредност на работата направена во други регионални и меѓународни контексти, особено Обединетите нации и Европската унија. Стратегијата е вкотвена во Конвенцијата на ОН за правата на лицата со попреченост и на тој начин е ставен силен акцент на имплементацијата на постоечките стандарди за човекови права

Политики и акции за лицата со попреченост од ЕУ 

На ниво на Европската Унија, Европскиот форум за попреченост – европска чадор организација, која ги претставува интересите на 80 милиони лица со попреченост, лобира кај другите за признавање на правата на лицата со попреченост. Резултатот е специфична референца за дискриминацијата врз основа на попреченост во Спогодбата од Амстердам, како и Директивата за рамноправен третман во вработувањето и занимањата на ЕУ, кој забранува дискриминација во полето на вработувањето врз основа на попреченоста и поттикнува на разумно приспособување.
Членот 26 од Повелбата за основни права на ЕУ (2000) го признава и го почитува правото на луѓето со попреченост да имаат корист од мерките, кои се дизајнирани да обезбедат нивна независност, социјална и професионална интеграција и учество во заедницата. Во 2010, Европската комисија ја усвои Стратегијата за попреченост на ЕУ 2010-2020, која има за цел да ги оспособи лицата со попреченост, така што тие целосно ќе имаат полза од учеството во општеството и европската економија.

Европската Унија ја ратификуваше Конвенцијата за правата на лицата со попреченост при ОН, станувајќи прва регионална организација која потпиша некој документ за човекови права.17 Сите институции и агенции на ЕУ ќе треба да ги потврдат вредностите на Конвенцијата во сите политики, кои се под нивна компетентност, овозможувајќи интегрирање на попречените: од транспорт до вработување и од информациски и комуникациски технологии до развојна соработка. Тие, исто така, ќе треба да ги приспособат пристапноста до сопствените згради и нивните политики за вработување и комуникации.

Што е дискриминација на луѓето со попреченост?

Дискриминацијата на луѓето со попреченост може да се дефинира како дискриминаторско, нехумано, насилно однесување кое произлегува од верувањето дека луѓето со попреченост се инфериорни, во однос на другите. Дискриминацијата на луѓето со попреченост се однесува на предрасудите, стереотипите или „институционалната дискриминација“ на луѓето со попреченост. Главниот проблем во врска со дискриминацијата на луѓето со попреченост (познато и како abilism или ableism¹⁹)  е дека таа не може лесно да се идентификува. Во многу случаи, луѓето не сфаќаат дека тој постои. Дискриминацијата на луѓето со попреченост е најчесто поврзана со ставовите на луѓето: не се однесува само свесно дискриминаторско однесување, туку и на начинот на кој луѓето несвесно реагираат на луѓето со попреченост. Несвесниот дел на дискриминаторските ставови е потежок за справување отколку свесниот акт на дискриминација, но и двата треба подеднакво да бидат насочени во борбата за човекови права.

Најголемото мнозинство на луѓе би рекле дека не се против лицата со попреченост и тоа може да биде точно. Сепак, мнозинството сéуште не ги смета луѓето со попреченост како рамноправни и не можат да ги проценат пречките кои постојат во општеството, спречувајќи ги лицата со попреченост од живеење „нормален“ живот. На пример, некои луѓе ги користат паркинг-местата кои се наменети за лица со попреченост, а резултат на тоа е возачите со попреченост можеби ќе мора да се вратат дома. Дискриминацијата на луѓето со попреченост се шири во сите слоеви на општеството. Свесната дискриминација на економска основа е широко распространета (на пример, дискриминација при вработување, додека несвесната дискриминација е резултат на игнорирањето или општиот недостаток на разбирање, што дава повеќе причини за загриженост Ова може да покаже „став на апартхејд“, кое е социолошко гледање дека инклузивното планирање нема големо значење сé додека лицата со попреченост во својата мобилност немаат свои посебни згради и институции, како и превозни средства. Дискриминацијата на луѓето со попреченост е, исто така, изложена во широко-распространета употреба на одделни и нерамноправни влезови во јавни згради за лица со попреченост. Недискриминаторската средина треба да им дозволи на повозрасните лица, мајки со мали деца и на други лица, со привремени или постојани пречки, рамноправен пристап до шопинг-центрите и други јавни институции или простори.

Прашање: Кои области од вашата локална средина би биле недостапни, доколку сте лице со попреченост?

Младите луѓе и попреченоста 

Вклучувањето на попреченоста е процес на оценување на последиците за лицата со попреченост од која и да е планирана акција, вклучувајќи и легислатива, политики и програми, во сите области и на сите нивоа.²² Важно е да се работи кон насочување на попреченоста во сите младински прашања, како и кон насочување на младите во сите прашања поврзани со попреченоста. И попреченоста и младите треба да се клучни грижи во формулирањето на која било политика. Со цел да се создадат ефективни политики, потребно е поголемо знаење за прашањата поврзани со попреченоста од страна на донесувачите на одлуки, а и младите со попреченост треба да учествуваат во донесувањето одлуки. Ова може да се постигне преку блиски партнерства помеѓу државните институции и организациите на лицата со попреченост.

Предизвикот е во тоа што има само неколку организации кои ги претставуваат интересите на младите луѓе со попреченост или пак ги водат млади луѓе со попреченост. На меѓународно и регионално ниво, најактивни претставници на попреченоста и младинските прашања се  Меѓународната федерација на млади луѓе со оштетен слух,   Leonard Cheshire Disability Young Voices, Африканската мрежа на млади со попреченост, Фондацијата Пинеда за млади,   Светската федерација од секторот за глуви млади луѓе, и Европскиот форум за попреченост во рамките на Младинскиот комитет.

Меѓународна федерација на млади луѓе со оштетен слух (IFHOHYP) 

IFHOHYP e меѓународна невладина организација за национални и регионални младински организации посветени на младите луѓе со оштетен слух низ светот. Федерацијата работи на подобрување на квалитетот на животот на младите луѓе со оштетен слух и на промовирање на еднкви права за нив на сите нивоа во општеството. IFHOHYP активно соработува со Советот на Европа, на пример, при организирање на сесии за луѓето со оштетен слух, а исто е член и на Советодавниот совет за млади при Советот на Европа во неколку прилики. Во други активности на Федерацијата се вклучуваат и меѓународните летни кампови, тренинг програми, работилници и курсеви по англиски јазик за млади луѓе со оштетен слух.

Правото на образование 

Со децении, специјалните училишта за лицата со посебни потреби се сметале како алатка за сегрегација и биле критикувани бидејќи често биле под нивото на редовното образование. Се дебатирало за предностите и недостатоците на сегрегацијата во образованието и специјалните училишта, како спротивност на специјалното образование во редовниот образовен систем. Без разлика, каков и да е исходот од оваа дебата, младите луѓе со попреченост и нивните семејства треба да имаат право да изберат помеѓу специјалното и редовното училиште, засновано врз специфичните потреби на детето. Една клучна предност на инклузивното образование е дека интеграцијата на децата со и без попреченост, во првите години на школувањето, може да помогне во спречувањето на предрасудите и да придонесе за целосна вклученост на лицата со попреченост во општеството.

Некои од главните проблеми, со кои се соочуваат децата и младите луѓе со попреченост, е непристапноста во училишните згради или наставните материјали, недостатокот на обучен персонал за лица со попреченост, директна и индиректна дискриминација. Треба да постојат можности за децата и младите со попреченост во училиштата – без разлика дали се инклузивни или специјални – да учат за животот и да развиваат социјални вештини, потребни за рамноправно учество во образованието, да имаат поддршка и мониторинг од врсниците, пристап до технологиите и достапни методологии.

Неформалното образование и активното учење можат да бидат поинклузивни за лицата со попреченост отколку формалниот образовен систем. Тоа се должи на ограничените можности во специјалните образовни системи или на социјалното исклучување, недостатокот на социјални комуникации или способност за странски јазици и ова е распространето помеѓу лицата со попреченост, отколку помеѓу нивните врсници без попреченост. Овие фактори го прават неформалното образование особено значајно за луѓето со попреченост, бидејќи тоа може да им помогне во градењето на потребните животни вештини, кои не можат да ги стекнат во нивното формално образование. Исто така, постои потреба за вовед на димензија на попреченост во тренинг-курсевите, преку вклучување на активности кои би можеле да ги спојат учесниците со некои димензии, со кои некои од нив и не се сретнале дотогаш, или да поттикнуваат учество на младите луѓе со попреченост во редовните тренинг-курсеви.

Проект за размена на способностите 

Студентската мрежа Еразмус (ESN), Младинската Агора и Европскиот форум за попреченост го креирале проектот ExchangeAbility, со поддршка од Советот на Европа за да ја направат ESN пристапна и за студенти со попреченост на сите нивоа од нивните активности. Проектот, кој се реализираше во академската 2009-2010, имаше за цел да го зголеми бројот на разменети студенти со попреченост и да создаде најдобри услови за нив, за време на нивниот престој во странство. Како следна активност беше реализиран проект со нови партнери во 2010. Прочитајте повеќе на www.exchangeability.eu.

Правото на учество во јавниот, политичкиот и културниот живот

Учеството во општеството, гледано од аспект на младите луѓе со попреченост, е клучно за нивната цел, која е остварување на целосна инклузија, со признавање на нивните посебни потреби и права. Многу млади луѓе со попреченост би сакале да бидат вклучени во организации, доколку е можно. Во таквите организации, младите луѓе можат да се запознаат едни со други, бидејќи имаат заеднички интерес. Младите луѓе со попреченост не секогаш ја имаат таа опција, заради физичките и психичките бариери²³.
Бариерите за поголемо учество вклучуваат отсуство на структури и на локално или на национално ниво за претставување на лицата со попреченост и нивните проблеми. Недостатокот на информации е уште една бариера. Информациите дали објектите се физички пристапни и дали има опрема за лицата со оштетен слух или со оштетен вид се често недостапни и непристапни. Овој недостаток на информации за пристапноста – или понекогаш стравот од непристапноста – често ги спречува лицата со попреченост од учество во настани.Една постојана пречка е учеството во самоидентификацијата: дали луѓето се перцепираат себеси како лица со „попреченост“ или како припадници на „малцинството“. Некои лица со попреченост не сакаат себеси да се сметаат како малцинство, бидејќи ова има негативна конотација за нив; други не се сметаат себеси за лица со попреченост, туку како припадници на одредени јазични и културни малцинства. Во услови на политичко учество, правото на глас им е одземено на многу луѓе со попреченост, особено кај оние кои не се деловно-способни или кога гласачките процедури се непристапни.

Кога доаѓаме до учеството и инклузијата на лицата со попреченост, круцијална е улогата на медиумите во подигањето на свесноста за правата на лицата со попреченост и промената на ставовите. Медиумите често ги претставуваат лицата со попреченост од една до друга крајност: или се кутрите тие и треба да се сожалуваат или се слават како херои, кои се осмелиле да живеат. Ваквото прикажување само придонесува за креирање на стереотипи за лицата со попреченост, а не да се разбере дека тие формираат група, исто толку интересна и различна, како која и да било друга група во општеството.

Без бариери, без граници 

Брошурата на САЛТО „Без бариери, без граници"²⁴ е за тоа како се водат меѓународни проекти со микс на способности за млади луѓе со и без попреченост. Таа обезбедува специфични совети и насоки за младинските работници и проектни организатори, на пример, како да се справат со луѓе со различна попреченост, како да ги финансираат младинските проекти или како да организираат тренинг-курсеви за нив.
www.salto-youth.net/rc/inclusion

Фусноти

1 www.un.org/esa/socdev/enable/dis50y10.htm
2  Забелешка: терминот „хендикеп“ не се смета веќе за соодветен, ниту е во согласност со современите сфаќања на попреченоста. Разлики во терминологијата за лицата со попреченост се јавуваат и според географскиот регион. Индивидуалните желби на лицата со попреченост треба да се почитуваат, колку што е можно.
3 СЗО, „Попреченост и факти за здравјето“, N°352”, 2011: www.who.int/mediacentre/factsheets/fs352/en/index.html
4 Обединети нации, 2008, „Зачувување на попреченоста во агендата за развој (E/CN.5/2008/6)”: www.un.org/disabilities/documents/reports/e-cn5-2008-6.doc
5 Обединети нации, 2006, „Неколку факти за лицата со попреченост“, Меѓународна конвенција за правата на лицата со попреченост: wwww.un.org/disabilities/convention/pdfs/factsheet.pdf
6 СЗО, Светски извештај за попреченоста“, 2011: www.who.int/disabilities/world_report/2011/report/en
7 Оддел за меѓународен развој (DFID) 2000, „Попреченост, сиромаштија и развој“, DFID, Велика Британија
8 Меки, Барбара, Лицата со попреченост и холокаустот: Прогонство на лицата со попреченост, 2004: www.eastrenfrewshire.gov.uk/holocaust/holocaust_remembrance_2004_-_other_victims/holocaust_remembrance_2004_-_disabled___the_holocaust.htm
9 Запишани коментари, заедно поднесени од страна на Центар за репродуктивн иправа, Европски форум за попреченост, Меѓународен центар за правна заштита на човековите права (Interights), Меѓународна алијанса за попреченост, Центар за застапување на ментална попреченост, 16 август 2011: http://mdac.info/sites/mdac.info/files/Gauer%20v%20%20France_Submission_ECHR_FINAL.pdf
10 Европски суд за човекови права, „Репродуктивни права, информативен лист”, 2011:
www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/4B7D24F7-F9EF-4749-B16B-68E650B95C5A/0/FICHES_droits_procr%C3%A9ation_EN.pdf
11 Оддел за економски и социјални информации и анализа на политикипри ОН, 1994
12 Оливер, Мајкл, Разбирање на попреченоста: Од теорија до пракса, 1996, Мекмилан: : Бесингстоук.
13 Морис, Џени, Гордост против предрасуда: Трансформирање на ставови за попреченоста, 1991, Women’s Press: Лондон. 
14 Џебна книга за парламентарци, No.14, 2007, Од исклучување до рамноправност, остварувајќи ги правата на лицата со попреченост, ОН и Меѓупарламентарна Унија: www.un.org/disabilities/default.asp?id=212
15 Терминот „ментално ретардиран“ не се употребува повеќе, ниту е во согласност со современите сфаќања на попреченоста.
16 www.ohchr.org/EN/HRBodies/CRPD/Pages/CRPDIndex.aspx
17 www.internationaldisabilityalliance.org  
18 Соопштение за печат од Европскиот форум за попреченост, 5 јануари, 2011: www.edf-feph.org/Page_Generale.asp?DocID=13855&thebloc=26586  
19 Забелешка: “Ableism” е подобар термин според некои експерти и истражувачи и се фокусира не само на попреченоста, туку и на формирањето на способноста, која е секогаш во релација со попреченоста.
20 www.simonstevens.com
21 Состанокза млади нависоконивопри ОН, „Младите и попреченоста“ лист со факти: http://social.un.org/youthyear/docs/Fact%20sheet%20youth%20with%20disabilities.pdf
22 Керол, Милер и Бил Алберт, „Зачувување на попреченоста во развојот: лекции од родовата рамноправност“, 2005: www.dfid.gov.uk/r4d/PDF/Outputs/Disability/RedPov_gender.pdfp
23 „Млади и со попреченост: Дневни предизвици за рамноправност”, публикација на EDF Младински совет, 2009: www.edf-feph.org/Page.asp?docid=18486&langue=EN
24 „Без бариери, без граници“, SALTO-YOUTH Инклузивен ресурсен центар, 2008:
www.salto-youth.net/downloads/4-17-913/NoBarriersNoBorders.pdf