„Сите права се универзални, неделиви и меѓузависни и меѓусебно поврзани“.
Виенска декларација, 1993 година

Ветувања, ветувања ...

Нашите лидери направија огромен број ветувања за човековите права во наше име! Ако се исполнеа сите гаранции на кои се потпишале, нашиот живот би бил мирен, безбеден, здрав и удобен; нашите правни системи би биле фер и на сите би им понудиле иста заштита; и нашите политички процеси би биле транспарентни и демократски и би им служеле на интересите на луѓето.
Па тогаш што се прави погрешно? Едно од малите нешта што тргнува наопаку е тоа што политичарите се како сите нас и честопати ако можат да го направат тоа, одат по покусиот пат! Значи, ние треба да знаеме точно какви ветувања се направени во наше име и да се осигураме дека се држат до нив.

Прашање: Дали секогаш го правите она што сте го кажале дека ќе го направите? Дури и ако никој не ве потсетува?

Кои се нашите права?

Знаеме дека имаме право да ги почитуваме сите човекови права. УДЧП, на ЕКЧП и други договори покриваат широк спектар на различни права, па затоа ќе ги разгледаме нив по редот по кој тие биле развиени и биле признати на регионално ниво или од страна на меѓународната заедница. Најстариот начин на класификација на овие права е во „прва, втора и трета генерација“ права, па ние ќе го следиме тоа засега но, како што ќе видиме, таквата класификација има ограничена употреба и понекогаш може да биде грешна. Овие категории, сепак, не се прецизни. Тие едноставно се еден начин - меѓу многуте - за класификација на различните права. Повеќето права спаѓаат во повеќе од една категорија. Правото на изразување на своето мислење, на пример, е и граѓанско и политичко право. Тоа е од суштинско значење за учество во политичкиот живот, како и на фундаментално на нашата лична слобода.

Граѓански и политички права (прва генерација права)

Овие права почнаа да се појавуваат како теорија во текот на седумнаесеттиот и осумнаесеттиот век и главно се базираа врз политички интерес. Започнало да се препознава дека имало одредени работи што сите моќни владетели не би можеле да ги прават и дека луѓето треба да имаат некое влијание врз политиките што ги засегаат. Двете централни идеи беа оние на лична слобода и на заштита на поединецот против прекршувањата од страна на државата.Граѓанските и политичките права денес се детално утврдени во Меѓународниот пакт за граѓански и политички права (ICCPR) и во Европската конвенција за заштита на човековите права и основните слободи (ЕКЧП), и тие вклучуваат права како што е право да учествуваат во влада и забрана за тортура. Овие права традиционално се сметаат од многу - барем на „западот“ - како најважни човекови права. Во следниот дел ќе видиме дека ова е грешно гледиште.  

За време на Студената војна, земјите од Советскиот блок беа сериозно критикувани за нивното непочитување на граѓанските и политичките права. Овие земји за возврат одговориле со критикување на западните демократии, за игнорирање на клучните социјални и економски права, кои ќе ги разгледаме следно. Имаше барем елемент на вистината во двете критики. Тоа исто така, илустрира како човековите права се подложни на политичка злоупотреба.

„Државите и меѓународната заедница како целина продолжуваат, премногу често, да ги толерираат прекршувањата на економските, социјалните и културните права кои, ако се случат во врска со граѓанските и политичките права, ќе предизвикаат изрази на ужас и бес и ќе доведат до заеднички повици за итна корективна акција “.Изјава на Виенската конференција од страна на Комитетот на ОН за економски, социјални и културни права, 1993

Социјални, економски и културни права
(втора генерација на права)

Овие права се однесуваат на тоа како луѓето живеат и работат заедно и на основните потреби за живот. Тие се засноваат на идеите за еднаквост и загарантиран пристап до основните општествении економски добра, услуги и можности. Тие се повеќе станаа предмет на меѓународно признавање со ефектите од раната индустријализација и порастот на работничката класа. Овие доведоа до нови барања и нови идеи за значењето на достоинствен живот. Луѓето сфатија дека човековото достоинство бара повеќе отколку недостаток на мешање од државата како што е предложено од страна на граѓанските и политичките права. Социјалните, економските и културните права се наведени во Меѓународниот пакт за економски, социјални и културни права (ICESCR), а исто така и во Европската социјална повелба на Советот на Европа.

• Социјалните права се оние кои се неопходни за целосно учество во животот на општество. Тие вклучуваат барем право на образование и право да се најде и да се одржи семејството, но исто така и многу права кои често се сметаат за „граѓански“ права:на пример, правата за рекреација, здравствена заштита, приватност и слобода од дискриминација.
• Економските права вообичаено се смета дека вклучуваат право на работа, до соодветен стандард на живеење, домување и право на пензија ако сте стари или лице со посебни потреби. Економските права го одразуваат фактот дека одредено минимално ниво на материјална сигурност е неопходно за човековото достоинство, а исто така и фактот дека, на пример, недостатокот на релевантно вработување или домување може да биде психолошки понижувачки.
• Културните права се однесуваат на културниот „начин на живот“ на заедницата и често им е дадено помалку внимание од многу други видови на права. Тие вклучуваат право слободно да учествуваат во културниот живот на заедницата и, можеби, исто така и на право на образование. Меѓутоа, многу други права, кои не се официјално класифицирани како „културни“, ќе бидат од суштинско значење за малцинските заедници во рамките на општеството кои ќе ја зачуваат нивната посебна култура: на пример, правото на недискриминација и еднаква заштита со законот.

Права на солидарност (права од трета генерација)

Списокот на меѓународно признати човекови права не остана постојан. Иако ниту едно од правата наведени во УДЧП не е сериозно доведено под знак прашање во над 60 години од неговото постоење, нови договори и документи ги појаснија и понатаму ги развивија некои од основните концепти што беа утврдени во тој оригинален документ.

Овие додатоци се резултат на голем број фактори: тие делумно доаѓаат како одговор на променливите идеи за човековото достоинство, а делумно како резултат на појавува на нови закани и можности. Во случај на нова специфична категорија на права што беше предложена како права од трета генерација, тие беа последица на подлабоко разбирање на различните видови на пречки кои можеби стојат на патот на остварување на правата од првата и вторта генерација.
Идејата во основата на третата генерација права е онаа на солидарност; и правата кои ги вклучуваат колективните права на општеството или на народите, како што е правото на одржлив развој, мир или здрава животна средина. Во голем дел од светот, условите како што се екстремна сиромаштија, војна, еколошки и природни катастрофи, значеше дека таму има многу ограничен напредок во однос на човековите права. Од таа причина, многу луѓе сметаа дека признавањето на новата категорија на човекови права е неопходно:овие права ќе обезбедат соодветни услови за општествата, особено во државите во развој, да може да ги обезбедат првата и на втората генерација права кои веќе биле признати.
Специфичните права кои најчесто се вклучени во категоријата од третата генерација на правата се права за развој, за мир, за здрава животна средина, да учествува во користење на заедничкото наследство на човештвото, комуникацијата и хуманитарна помош.

Меѓутоа, имаше одредена дебата во врска со оваа категорија на права. Некои од експертите се противат на идејата за овие права, бидејќи тие се „колективни права“, во смисла дека се поседуваат од страна на заедниците, па дури и цели држави. Тие тврдат дека човековите права може да ги поседуваат само поединци. Аргументот не е само вербален, бидејќи некои луѓе стравуваат дека таквата промена во терминологијата може да обезбеди „оправдување“ за одредени репресивни режими да ги негираат (индивидуалните) човекови права во име на овие колективни човекови права; на пример, сериозно скратување на граѓанските права со цел да се обезбеди „економски развој“.
Постои уште една загриженост која понекогаш се изразува: бидејќи не е државата туку меѓународната заедница таа која треба да ги заштити правата од третата генерација, одговорноста е невозможно да се гарантира. Кој или што, би требало да биде одговорен за да се осигура дека има мир на Кавказ или на Блискиот Исток, или дека Амазонската прашума не е уништена и дека се преземени соодветни мерки против климатските промени?

Сепак, како и да одлучиме да ги наречеме, постои општа согласност дека овие области бараат понатамошно истражување и понатамошно внимание од меѓународната заедница. Некои колективни права веќе се признати, особено во рамките на Африканската повелба за правата на човекот и народите и Декларацијата за правата на домородните народи. Самата УДЧП го вклучува правото на самоопределување, а човековото право на развој беше кодифицирано во Декларацијата на Генералното собрание на ОН од 1986 година.

Правото на развој е неотуѓиво човеково право врз основа на кое секоја човековата личност и сите народи имаат право да учествуваат во, да придонесуваат и уживаат во економски социјален, културен и политичкиот развој, во кој сите човекови права и основни слободи можат целосно да се реализираат (Декларација на ОН за правото на развој).

Дали некои права се поважни од други?

Социјалните и економските права имаа потешкотии да бидат прифатени на исто ниво со граѓанските и политичките права, од причини кои се и идеолошки и политички. Иако може на обичниот граѓанин да му чини очигледно дека такви работи како минимален стандард за живот, домување и разумни услови за вработување се од суштинско значење за човековото достоинството, политичарите не биле секогаш подготвени да го признаат тоа. Една причина несомнено е дека обезбедувањето основни социјални и економски права за сите во светот ќе бара масовна редистрибуција на ресурсите. Политичарите се свесни дека тоа не е тип на политика која носи освојување на гласовите.
Затоа, таквите политичари сугерираат дека втората генерација на права се разликува од правата генерација на граѓански и политички права. Првото тврдење често е дека социјалните и економските права не се ниту реални ниту може да се реализираат, барем на краток рок, и според тоа ние треба да се движиме кон нив само постепено. Ова е пристапот што беше усвоен во МПЕСКП (Меѓународен пакт за економски социјални и културни права): владите само треба да покажат дека преземаат мерки кон исполнување на овие цели во некоја точка во иднина. Сепак, тврдењето секако е отворено за оспорување и се чини дека повеќе се заснова на политички аспекти одошто на нешто друго. Многу независни студии покажуваат дека има доволно ресурси во светот, и доволно експертиза, за да се осигура дека основните потреби на сите би можеле да бидат задоволени доколку се направи заеднички напор.
Второ тврдење е дека постои фундаментална теоретска разлика помеѓу првата и втората генерација на права: дека првиот вид на права бара од владите само се воздржуваат од одредени активности (ова се т.н. „негативни“ права); додека вториот тип бараат позитивна интервенција од владите (ова се „позитивни“ права). Аргументот наведува дека не е реално да се очекува од владите да преземат позитивни чекори, на пример да обезбедат храна за секого, и затоа тие не се обврзани да го прават тоа. Без никаква обврска од никого, не може да има право со некаква смисла и значење на тој збор. Сепак, постојат две основни недоразбирања во овој начин на размислување.

Прво, граѓанските и политичките права во никој случај не се чисто негативни. Со цел, на пример, владата да гарантира слобода од тортура, таа не е доволно само од владините претставници да се воздржат од мачење луѓе! Вистинската слобода во оваа област често бара систем на проверки и контроли кои треба да се воспостават: полициски системи, правни механизми, слобода на информации и пристап до местата на притвор – и уште многу повеќе. Истото важи и за обезбедување на правото на глас и за сите други граѓански и политички права. Со други зборови, овие права бараат позитивна акција од страна на владата во прилог на воздржување од негативно дејство.

Второ, социјалните и економските права, исто како и граѓанските и политичките права, бараат владите да се воздржуваат од одредени активности: на пример, да даваат големи даночни олеснувања на компаниите или поттикнување на развојот на региони кои веќе поседуваат релативна предност, или наметнување на трговски тарифи со кои се казнуваат земјите во развој - и така натаму.

Прашање: Какви позитивни активности треба владата да одобри за да може да се обезбедат вистински слободни и фер избори?

Всушност, различните видови на права се меѓусебно многу поблиску поврзани отколку што укажуваат нивните наслови (етикети). Економските права се спојуваат со политичките права; граѓанските права често не може да се разликуваат од социјалните права. Етикетите можат да бидат корисни за да се направи поширока слика, но тие исто така можат да бидат многу грешни. Многу права можат да припаднат во било која категорија и правата од една категорија, за нивното остварување, може да зависат од исполнувањето на правата во друга категорија.Затоа е соодветно да се потсетиме на разбирањето кое е запишано во Виенската декларација од 1993 година и Програмата за акција, која во став 5 препознава дека:

Сите човекови права се универзални, неделиви и меѓузависни и меѓусебно поврзани.Меѓу народната заедница мора да ги третира човековите права на глобално ниво на фер и рамноправен начин, на иста основа, и со ист акцент.

Другите објаснувања за „основни“ и „други“ права

„Генерацискиот пристап“ не е единствениот напор во разликувањето на правата во светло на развивање на правата. Некои права можат да се дерогираат за време на вонредна состојба; други не можат. Некои права се признаваат како „jus cogens“ или норми кои се прифатени од меѓународната заедница на држави како норма од која не е дозволено отстапување: примерите вклучуваат забрани против геноцид, ропство и систематска расна дискриминација. Некои права се „апсолутни“ и не можат да бидат предмет на отстапување или ограничување во нивната манифестација, на пример забраната за мачење. Обврските за „минимално јадро“ се идентификувани во врска со одредени економски и социјални права, на пример обезбедувањето на суштинска примарна здравствена заштита, базични засолништа и образование. Други може да сугерираат дека колективните права се суштински, со тоа што тие воспоставуваат рамка за заштита во која потоа можат да се реализираат индивидуалните права. Не постои јасен консензус или единствена теорија за ова, и повеќето набљудувачи би ја зајакнале важноста на нагласување на универзалноста, неделивоста и меѓузависноста на правата.
Меѓутоа, без оглед на прашањето за развивање, науката понекогаш предизвикува потреба за примена на нормите за човекови права на нови предизвици, а овие ќе бидат дискутирани подолу.

Напредокот на науката

Друга област каде што се признаваат новите права е во здравството и медицината. Нови научни откритија отвориле неколку прашања во врска со етиката и човековите права, особено во областа на генетскиот инженеринг, и во врска со трансплантацијата на органи и ткива. Прашања за самата природа на животот мораше да се решат како резултат на техничките достигнувања во секое од овие полиња.
Советот на Европа одговори на некои од овие предизвици со нов меѓународен договор: Конвенцијата за заштита на човековите права и достоинството на човековото битие во однос на примената на биологијата и медицината, од 1997 година („Конвенција од Овиедо“). Оваа конвенција е потпишана од 30 земји-членки на Советот на Европа и ратификувана од десет. Ги поставува насоките за некои од проблематичните прашања покренати во претходниот дел.

Резиме на најрелевантните статии:

• Забранета е каква било форма на дискриминација врз лице врз основа на нивното генетско наследство.
• Прогностички генетски тестови можат да се изведуваат само за здравствени цели, а не, на пример, со цел да се утврдат физичките карактеристики што детето ќе ги развие покасно во текот на животот.
• Интервенција која има за цел да го модифицира човечкиот геном може да се преземе само за превентивни, дијагностички или терапевтски цели.
• Не е дозволено размножување (репродукција) со помош на медицински помагала, кога тоа се прави за да се одреди полот на идното дете.
• Отстранување на органи или ткива од жив човек поради трансплантација може да се врши исклучиво за терапевтска корист на примачот. 

Генетскиот инженеринг е метод на промена на наследените карактеристики на организмот на предодреден начин со менување на неговиот генетски материјал. Напредок во оваа област доведе до интензивна дебата за голем број различни етички прашања и прашања за човекови права; на пример, дали треба да се дозволи промена на герминативните клетки кога тоа ќе резултира со трајна генетска промена за целиот организам и за следните генерации; или дали репродукција на клониран организам од ген на поединец треба да биде дозволено ако се работи за човечки суштества штом тоа е дозволено за глувци и овци.

Прашање: Треба ли да постојат граници за тоа што научниците можат да истражуваат?

Напредокот на биомедицинската технологија, исто така, доведе до можност за трансплантација на возрасни и фетални органи или ткива од едно тело во друго. Како генетски инженеринг, ова нуди огромен потенцијал за подобрување на квалитетот на живот на некои луѓе, па дури и за спасување на животот - но разгледајте некои од проблематичните прашања што се покренуваат од овие предности:

• Ако животот може да се спаси или подобри со употреба на орган од мртво тело, дали секогаш треба да се прави обид за тоа? Или мртвите тела, исто така, заслужуваат почит?
• Како може да се осигураме дека секој што има потреба да добие трансплантација има еднакви шанси доколку има ограничено снабдување со органи?
• Дали треба да постојат закони за зачувување на органи и ткива?
• Дали постои пристап на права за генетски модифицираната храна и добиточна храна (ГМО)? Ако има, што е тоа?

• Ветувања, ветувања
• Кои се нашите права?
• Напредокот на науката

• Поглавје 1 -Образование за човекови права и Компас: вовед
• Поглавје 2 -  Практични активности и методи во образованието за човекови права
• Поглавје 3 - Преземање акција за човекови права
• Поглавје 4 - Разбирање на човековите права
• Поглавје 5 - Информации во контекст на глобалните теми за човековите права
• Додатоци
• Речник