«Усе правы чалавека ўніверсальныя, непадзельныя, узаемазалежныя і ўзаемазвязаныя».
Венская дэкларацыя, 1993 год

Абяцанні, абяцанні…

Нашы лідары прынялі ад нашага імя велізарную колькасць абавязацельстваў! Калі б усе абяцанні, пад якімі яны падпісаліся, былі выкананы, наша жыццё было б мірным, бяспечным, здаровым і камфортным; нашы прававыя сістэмы былі б справядлівымі і забяспечвалі ўсім аднолькавую абарону; а нашы палітычныя працэсы былі б адкрытымі і дэмакратычнымі і служылі інтарэсам людзей.
Дык што ж ня так? Адна з прычын, здавалася б, дробязь, складаецца ў наступным: палітыкі – такія ж людзі, як і ўсе мы, і яны часта ідуць па лініі найменшага супраціўлення, калі яны ведаюць, што гэта ім сыдзе з рук. Дык што нам трэба дакладна высветліць, якія абяцанні былі дадзены ад нашага імя, і пачаць дамагацца іх выканання.

Пытанне: Вы заўсёды робіце тое, што абяцалі? Нават калі вам ніхто пра гэта не нагадвае?

Якімі правамі мы валодаем?

Мы ведаем, што маем права на захаванне ўсіх нашых правоў чалавека. Усеагульная дэкларацыя правоў чалавека, Еўрапейская канвенцыя аб абароне правоў чалавека і іншыя пагадненні ахопліваюць шырокае кола розных правоў, таму мы будзем разглядаць іх у тым парадку, у якім яны распрацоўваліся і былі прызнаны на рэгіянальным узроўні або ўсёй міжнароднай супольнасцю. Самы вядомы спосаб класіфікацыі гэтых правоў – вылучэнне правоў «першага, другога і трэцяга пакалення», таму мы пойдзем такім шляхам, хоць хутка ўбачым, што такая класіфікацыя мае абмежаваную сферу прымянення, а часам і проста ўводзіць у зман. Гэтыя катэгорыі не ёсць нешта строга акрэсленае. Гэта ўсяго толькі адна з многіх класіфікацый розных правоў. Большасць правоў залічваецца адразу да некалькіх катэгорый. Напрыклад, права на выказванне свайго меркавання з'яўляецца як грамадзянскім, так і палітычным правам. Яно неабходна для ўдзелу ў палітычным жыцці, а таксама з'яўляецца асноўным для нашай асабістай свабоды.

Грамадзянскія і палітычныя правы (правы першага пакалення)

Гэтыя правы пачалі тэарэтычна афармляцца ў XVII і XVIII стагоддзях, і ў іх аснове ляжалі, галоўным чынам, палітычныя меркаванні. Паступова сталі прызнаваць, што ёсць рэчы, якія нельга пакідаць на меркаванне ўсемагутных правіцеляў, і што людзі павінны мець нейкі ўплыў на кірунак палітыкі, якая тычыцца іх. Дзвюма цэнтральнымі ідэямі былі ідэя асабістай свабоды і ідэя абароны асобы ад дзяржаўнага дэспатызму.
Сёння грамадзянскія і палітычныя правы падрабязна выкладзены ў Міжнародным пакце аб грамадзянскіх і палітычных правах (МПГПП) і Еўрапейскай канвенцыі аб абароне правоў чалавека і асноўных свабод (ЕКПЧ), і яны ўключаюць у сябе такія правы, як права на ўдзел у кіраванні дзяржавай і права не падвяргацца катаванням. Гэтыя правы традыцыйна разглядаюцца многімі – прынамсі, на «Захадзе» – як найбольш важныя правы чалавека. У наступным раздзеле мы ўбачым, што такі погляд з'яўляецца памылковым.

У перыяд «халоднай вайны» краіны Савецкага блока падвяргаліся жорсткай крытыцы за пагарду грамадзянскімі і палітычнымі правамі. Тыя, у сваю чаргу, адказвалі крытыкай у адрас заходніх дэмакратый за ігнараванне асноўных сацыяльных і эканамічных правоў. Гэта пытанне мы яшчэ разгледзім. У абодвух крытычных выказваннях быў, па меншай меры, адзін момант ісціны. Гэта таксама паказвае, як паняцце «правы чалавека» можа злоўжывацца палітыкамі.

«Жах сітуацыі... заключаецца ў тым, што дзяржавы і міжнародная супольнасць, у цэлым, працягваюць занадта часта мірыцца з парушэннямі эканамічных, сацыяльных і культурных правоў, якія, калі б яны адбыліся ў дачыненні да грамадзянскіх і палітычных правоў, выклікалі б жах і абурэнне і прывялі б да сумесных заклікаў неадкладна прыняць меры для выпраўлення сітуацыі».
Заява Камітэта ААН па эканамічных, сацыяльных і культурных правах, зробленая на Сусветнай канферэнцыі па правах чалавека ў Вене ў 1993 г.

Сацыяльныя, эканамічныя і культурныя правы (правы другога пакалення)

Гэтыя правы датычацца таго, як людзі жывуць і працуюць поплеч, а таксама задавальнення іх асноўных патрэбаў. Такія правы заснаваны на ідэях роўнасці і гарантуюць доступ да асноўных сацыяльных і эканамічных выгад, паслуг і магчымасцей. Гэтыя правы атрымлівалі ўсё большае міжнароднае прызнанне пад уплывам наступстваў пачатковага перыяду індустрыялізацыі і ўздыму працоўнага класа. Два гэтыя фактары прывялі да з'яўлення новых патрэб і новых уяўленняў аб годным жыцці. Людзі ўсвядомілі, што чалавечая годнасць патрабуе большага, чым проста неўмяшанне з боку дзяржавы, прадугледжанае грамадзянскімі і палітычнымі правамі. Сацыяльныя, эканамічныя і культурныя правы абвяшчаюцца ў Міжнародным пакце аб эканамічных, сацыяльных і культурных правах (МПЭСКП), а таксама ў Еўрапейскай сацыяльнай хартыі Савета Еўропы.

• Сацыяльныя правы – гэта тыя правы, якія неабходны для паўнавартаснага ўдзелу ў жыцці грамадства. Яны ўключаюць, па меншай меры, права на адукацыю, права на стварэнне і ўтрыманне сям'і, а таксама многія з правоў, якія часта разглядаюць як «грамадзянскія», напрыклад права на адпачынак, на ахову здароўя, на недатыкальнасць прыватнага жыцця і свабоду ад дыскрымінацыі.
• Эканамічныя правы ўключаюць, як прынята лічыць, права на працу, на годны ўзровень жыцця, на жыллё і на пенсійнае забеспячэнне па старасці або інваліднасці. Эканамічныя правы адлюстроўваюць той факт, што для чалавечай годнасці неабходны пэўны мінімальны ўзровень матэрыяльнага забеспячэння, а таксама тое, што адсутнасць, напрыклад, паўнавартаснай працы або жылля можа быць псіхалагічна зневажальнай.
• Культурныя правы аднесены да культурнага «ладу жыцця» грамадства. Ім часта надаюць менш увагі, чым правам многіх іншых тыпаў. Яны ўключаюць права свабодна ўдзельнічаць у культурным жыцці грамадства і, магчыма, таксама і права на адукацыю. Аднак многія іншыя правы, афіцыйна не аднесеныя да «культурных», жыццёва неабходны супольнасцям розных меншасцей, каб яны маглі захаваць у навакольным грамадстве сваю асаблівую культуру: напрыклад, права на адсутнасць дыскрымінацыі і роўную абарону законам.

Калектыўныя правы (правы трэцяга пакалення)

Спіс міжнародна прызнаных правоў чалавека не застаецца нязменным. Хоць ніводнае з правоў, пералічаных ва Ўсеагульнай дэкларацыі правоў чалавека (УДПЧ), за больш чым 60 гадоў яе існавання не было пастаўлена пад пытанне, новыя пагадненні і дакументы ўдакладнілі і развілі некаторыя з базавых канцэпцый, закладзеных у тым фундаментальным дакуменце.

Гэтыя дадаткі сталі вынікам шматлікіх фактараў: часткова яны паўсталі як адказ на змены ва ўяўленні аб чалавечай годнасці, часткова з прычыны з'яўлення новых пагроз і магчымасцей. Што датычыцца новай асаблівай катэгорыі правоў, прапанаваных у якасці правоў «трэцяга пакалення», то яны сталі следствам больш глыбокага разумення рознага роду перашкод, якія могуць стаяць на шляху ажыццяўлення правоў першага і другога пакаленняў.
Ідэя, якая ляжыць у аснове правоў трэцяга пакалення, – гэта ідэя салідарнасці, і гэтыя правы ахопліваюць калектыўныя правы грамадства ці народаў, такія як права на ўстойлівае развіццё, на мір ці на здаровае навакольнае асяроддзе. Крайняя беднасць, войны, экалагічныя і стыхійныя бедствы ў многіх рэгіёнах свету прывялі да таго, што прагрэс у сферы захавання правоў чалавека там аказаўся вельмі абмежаваны. З гэтай прычыны многія палічылі, што неабходна прызнаць новую катэгорыю правоў чалавека: гэтыя правы гарантавалі б грамадствам, асабліва ў краінах, якія развіваюцца, неабходныя ўмовы для забеспячэння ўжо прызнаных правоў першага і другога пакалення.
Правы, якія часцей за ўсё ўключаюцца ў катэгорыю правоў трэцяга пакалення, – гэта права на развіццё, на мір, на здаровае навакольнае асяроддзе, права на сумеснае выкарыстанне агульнай спадчыны чалавецтва, на камунікацыю і на гуманітарную дапамогу.

Аднак гэта катэгорыя правоў выклікае і спрэчкі. Некаторыя эксперты выступаюць супраць самой ідэі такіх «калектыўных правоў», паколькі калектыўныя правы належаць супольнасцям людзей ці нават цэлым дзяржавам. Яны лічаць, што правы чалавека могуць належаць выключна асобным людзям. Гэта не проста спрэчка пра словы, паколькі ёсць асцярогі, што такое змяненне ў тэрміналогіі можа даць некаторым дыктатарскім рэжымам «падставу» для адмовы ў правах чалавека (індывідуальных) дзеля гэтых калектыўных, напрыклад рэзка абмяжоўваючы грамадзянскія правы дзеля «эканамічнага развіцця».
Часам выказваецца і такая заклапочанасць: паколькі мяркуецца, што гарантам правоў трэцяга пакалення стане не дзяржава, а міжнародная супольнасць, вызначыць адказных будзе немагчыма. На каго ці на што плануецца ўскласці адказнасць за забеспячэнне міру на Каўказе або Сярэднім Усходзе, ці за абарону ад знішчэння трапічных лясоў Амазонкі, ці за прыняцце мер супраць змянення клімату?

І тым не менш, як бы мы ні вырашылі называць гэтыя правы, ёсць агульнае меркаванне, што гэта сфера патрабуе далейшых даследаванняў і дадатковай увагі з боку міжнароднай супольнасці. Некаторыя калектыўныя правы ўжо прызнаны, у прыватнасці ў Афрыканскай хартыі правоў чалавека і народаў і ў Дэкларацыі аб правах карэнных народаў. Сама Ўсеагульная дэкларацыя правоў чалавека ўключае права народаў на самавызначэнне, а права чалавека на развіццё было сфармулявана ў Дэкларацыі Генеральнай Асамблеі ААН 1986 года.

Права на развіццё з'яўляецца неад'емным правам чалавека, у сілу якога кожны чалавек і ўсе народы маюць права ўдзельнічаць у такім эканамічным, сацыяльным, культурным і палітычным развіцці, пры якім могуць быць цалкам рэалізаваны ўсе правы чалавека і асноўныя свабоды, а таксама садзейнічаць яму і карыстацца яго выгадамі. Артыкул 1, Дэкларацыя ААН аб праве на развіццё.

Ці ёсць правы больш і менш важныя?

У сілу розных прычын, як ідэалагічных, так і палітычных, сацыяльныя і эканамічныя правы з цяжкасцю прабівалі сабе дарогу да прызнання на адным узроўні з грамадзянскімі і палітычнымі правамі. Калі для звычайнага чалавека з'яўляецца відавочным, што мінімальны ўзровень жыцця, жыллё і прымальныя ўмовы працы аднолькава важны для чалавечай годнасці, то палітычныя дзеячы не заўсёды гатовы прызнаць гэта. Адна з прычын гэтага, несумненна, у тым, што забеспячэнне асноўных сацыяльных і эканамічных правоў кожнага чалавека ў свеце запатрабавала б грандыёзнага пераразмеркавання рэсурсаў. А палітыкі добра ведаюць, што гэта не тая палітыка, за якую галасуюць.
Таму такія палітыкі заяўляюць, што правы другога пакалення адрозніваюцца ад першага пакалення – грамадзянскіх і палітычных правоў. Першае сцвярджэнне, якое часта сустракаецца, грунтуецца на тым, што сацыяльныя і эканамічныя правы нерэалістычныя, што яны застануцца неажыццяўляльнымі, па меншай меры ў бліжэйшай перспектыве, і што мы павінны рухацца да іх толькі паступова. Такі падыход быў прыняты і ў Міжнародным пакце аб эканамічных, сацыяльных і культурных правах: урады павінны толькі прадэманстраваць, што яны прымаюць меры да таго, каб гэтыя мэты былі дасягнуты калісьці ў будучыні. Гэты пастулат, вядома ж, не бясспрэчны, і, як уяўляецца, ён больш грунтуецца на палітычных меркаваннях, чым на чым-небудзь іншым. Многія незалежныя даследаванні паказваюць, што ў свеце дастаткова рэсурсаў і сродкаў, каб сумеснымі намаганнямі – калі яны будуць зроблены – забяспечыць задавальненне асноўных патрэб кожнага чалавека.
Другое зацвярджэнне складаецца ў тым, што паміж правамі першага і другога пакаленняў існуе прынцыповае тэарэтычнае адрозненне: першы тып правоў патрабуе ад урадаў толькі ўстрымання ад вызначаных дзеянняў (гэта так званыя «негатыўныя» правы); у той час як другі тып патрабуе ад урадаў станоўчага ўмяшання (гэта «пазітыўныя» правы). Згодна з гэтым аргументам, чакаць ад урадаў пазітыўных мер, напрыклад для забеспячэння ўсіх харчаваннем, не рэалістычна, таму яны і не абавязаны прадпрымаць што-небудзь у гэтай сферы. А без абавязацельстваў з таго ці іншага боку наогул ніякага права ў агульнапрынятым сэнсе гэтага слова быць не можа.
Аднак у гэтай логіцы мае месца няправільнае разуменне двух асноўных момантаў.

Па-першае, грамадзянскія і палітычныя правы ні ў якім разе не з'яўляюцца чыста негатыўнымі. Напрыклад, для таго, каб урад гарантаваў свабоду ад катаванняў, недастаткова, каб самі службовыя асобы ўрада ўстрымаліся ад катавання людзей! Сапраўдная свабода ад катаванняў патрабуе стварэння складанай сістэмы праверак і кантролю: сістэм абароны парадку, юрыдычных механізмаў, свабоды інфармацыі і доступу ў месцы пазбаўлення волі і многага іншага. Тое ж самае датычыцца забеспячэння права голасу і ўсіх астатніх грамадзянскіх і палітычных правоў. Іншымі словамі, акрамя ўстрымання ад негатыўных дзеянняў гэтыя правы патрабуюць ад урадаў пазітыўных крокаў.

Па-другое, сацыяльныя і эканамічныя правы (дакладна гэтак жа, як грамадзянскія і палітычныя) таксама патрабуюць, каб урады ўстрымліваліся ад некаторых дзеянняў: напрыклад ад забеспячэння кампаній вялікімі падатковымі ільготамі, ад стымулявання развіцця ў тых рэгіёнах, якія і без таго ўжо адносна прасунутыя, або ад увядзення гандлёвых тарыфаў, ад якіх пакутуюць краіны, якія развіваюцца, і г. д.

Пытанне: Якія пазітыўныя дзеянні трэба распачаць ураду, каб забяспечыць свабодныя і справядлівыя выбары?

У рэчаіснасці розныя віды правоў значна цясней звязаны паміж сабой, чым можна падумаць, мяркуючы па іх назвах. Эканамічныя правы зліваюцца з палітычнымі; грамадзянскія часта нельга адрозніць ад сацыяльных. Назвы правоў карысны для складання агульнай карціны, але яны могуць і ўводзіць у зман. Многія правы могуць падпадаць пад любую катэгорыю, а рэалізацыя правоў з адной катэгорыі можа залежаць ад таго, як ажыццяўляюцца правы з іншай катэгорыі.
У гэтай сувязі дарэчы ўспомніць, як гэта разуменне зафіксавана ў Венскай дэкларацыі і ў Праграме дзеянняў 1993 года, дзе ў параграфе 5 прызнана, што:

Усе правы чалавека ўніверсальныя, непадзельныя, узаемазалежныя і ўзаемазвязаныя. Міжнародная супольнасць павінна ставіцца да правоў чалавека глабальна, на справядлівай і роўнай аснове, з аднолькавым падыходам і роўнай увагай.

Іншыя аргументы наконт «асноўных» і «іншых» правоў

Класіфікацыя правоў па «пакаленнях» – гэта не толькі імкненне размежаваць правы ў кантэксце іх распаўсюджвання. Ва ўмовах надзвычайнага становішча некаторыя правы могуць быць часткова адменены, а іншыя не могуць. Агульна прызнана, што некаторыя правы з'яўляюцца jus cogens, гэта значыць прынятымі міжнароднай супольнасцю дзяржаў у якасці нормаў, ад якіх ні ў якім разе нельга адступаць: напрыклад забарона генацыду, рабства і сістэматычнай расавай дыскрымінацыі. Некаторыя правы з'яўляюцца «абсалютнымі» ў тым сэнсе, што яны не могуць быць адменены або абмежаваны ў сваім праяўленні, – напрыклад забарона катаванняў. «Мінімальныя асноўныя» абавязацельствы прывязаны да пэўных эканамічных і сацыяльных правоў – такіх, як права на першасную медыцынскую дапамогу, на прытулак і адукацыю. Можна таксама пачуць меркаванне, што калектыўныя правы з'яўляюцца «асноўнымі», паколькі яны ствараюць ахоўную сістэму, унутры якой затым рэалізуюцца індывідуальныя правы. У гэтай тэме няма выразнага кансэнсусу або адзінай тэорыі, і большасць назіральнікаў асабліва падкрэсліваюць важнасць універсальнасці, непадзельнасці і ўзаемазалежнасці правоў. Аднак, незалежна ад распаўсюджвання правоў, развіццё навукі часам выклікае неабходнасць прыстасаваць нормы правоў чалавека да новых умоў. Гэта пытанне будзе разгледжана ніжэй.

Навука наступае

Яшчэ адной вобласцю, дзе новыя правы атрымліваюць прызнанне, з'яўляецца ахова здароўя і медыцына. Новыя навуковыя адкрыцці, у прыватнасці ў галіне геннай інжынерыі і перасадкі органаў і тканак, выявілі мноства пытанняў, звязаных з этыкай і правамі чалавека. У выніку навукова-тэхнічнага прагрэсу ў гэтых сферах прыйшлося задацца пытаннямі аб самой прыродзе жыцця.
Савет Еўропы адказаў на гэты выклік часу прыняццем новага міжнароднага пагаднення – Канвенцыі аб абароне правоў чалавека і чалавечай годнасці ў сувязі з прымяненнем дасягненняў біялогіі і медыцыны (далей называецца «Канвенцыяй Аўеда»), 1999 год. Гэта канвенцыя была падпісана трыццаццю і ратыфікавана дзесяццю дзяржавамі – удзельніцамі Савета Еўропы. Яна змяшчае рэкамендацыі па шэрагу праблематычных пытанняў, закранутых у папярэднім раздзеле.

Кароткі змест найбольш актуальных артыкулаў:

• Любая форма дыскрымінацыі ў дачыненні да асобы па прыкмеце яе генетычнай спадчыны забараняецца.
• Прагнастычнае генетычнае тэсціраванне можа ажыццяўляцца толькі ў медыцынскіх мэтах, а не для таго, каб, напрыклад, прадвызначыць фізічныя ўласцівасці, якія разаўюцца ў дзіцяці ў далейшым жыцці.
• Умяшанне ў геном чалавека, накіраванае на яго мадыфікацыю, можа быць здзейснена толькі ў прафілактычных, дыягнастычных або тэрапеўтычных мэтах.
• Не дапускаецца выкарыстанне дапаможных медыцынскіх тэхналогій дзетараджэння ў мэтах выбару полу будучага дзіцяці.
• Адабранне ў жывога донара органаў ці тканак для іх трансплантацыі можа ажыццяўляцца выключна з мэтай лячэння рэцыпіента (артыкул 21 – «Забарона на атрыманне фінансавай выгады»).

Генная інжынерыя ўяўляе сабой метад свядомага змянення ўнаследаваных уласцівасцей арганізма шляхам унясення змен у яго генетычны матэрыял. Прагрэс у гэтай галіне выклікаў бурныя спрэчкі па шэрагу розных пытанняў, звязаных з этычнымі нормамі і правамі чалавека. Напрыклад, ці можна дазволіць змяненне клетак зародка, калі гэта прывядзе да пастаянных генетычных змен ва ўсім арганізме і ў наступных пакаленнях? Ці можна дазволіць кланіраванне чалавечага арганізма з асобнага гена, калі гэта дазволена рабіць з мышамі і авечкамі?

Пытанне: Ці павінны існаваць абмежаванні ў сферы навуковых даследаванняў?

Развіццё біямедыцынскіх тэхналогій таксама зрабіла магчымай перасадку дарослых і эмбрыянальных органаў ці тканак з аднаго арганізма ў іншы. Падобна геннай інжынерыі, гэты кірунак медыцыны тоіць у сабе велізарны патэнцыял для паляпшэння якасці жыцця некаторых людзей і нават выратавання людзей ад смерці. Але задумайцеся над некаторымі спрэчнымі пытаннямі, якія ўзніклі з прычыны прагрэсу:

• Калі можна выратаваць ці палепшыць чыёсьці жыццё, выкарыстоўваючы орган нябожчыка, ці заўсёды трэба спрабаваць гэта зрабіць? Ці целы памерлых людзей таксама заслугоўваюць павагі?
• Як можам мы гарантаваць, што ва ўсіх, хто мае патрэбу, будуць роўныя магчымасці атрымання органаў для перасадкі, калі колькасць апошніх абмежавана?
• Ці павінны існаваць законы, якія рэгулююць захаванне органаў і тканак?
• Ці існуе падыход да праблемы генетычна мадыфікаванай ежы і кармоў (ГМА), заснаваны на правах чалавека? Калі так, то ў чым ён заключаецца?

• Promises, promises
• What are our Rights?
• The advance of science

• Глава 1 - Адукацыя ў галіне правоў чалавека і «Компас»: уводзіны
• Глава 2 - Практыкаванні і метады навучання ў галіне правоў чалавека
• Глава 3 - Практычныя дзеянні ў падтрымку правоў чалавека
• Глава 4 - Разуменне правоў чалавека
• Глава 5 - Асноўная інфармацыя па глабальных тэмах правоў чалавека
• Дадаткі
• Гласарый