Το ολοκληρωμένο εννοιολογικό μοντέλο της εγγραμματοσύνης σε θέματα υγείας (βλ. παρακάτω σχήμα) επικεντρώνεται στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι έχουν πρόσβαση, κατανοούν, αξιολογούν και εφαρμόζουν πληροφορίες σχετικά με την παροχή φροντίδας υγείας, την πρόληψη ασθενειών και την προαγωγή της υγείας. Εξηγεί πώς αναπτύσσεται η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας κατά τη διάρκεια της ζωής και απεικονίζει την επιρροή των προσωπικών, περιστασιακών και συναφών παραγόντων, όπως οι κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί καθοριστικοί παράγοντες. Το μοντέλο καταδεικνύει επίσης πώς η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας μπορεί να επηρεάσει τη χρήση και το κόστος του συστήματος υγείας, τη συμπεριφορά υγείας και την έκβαση της υγείας, τη συμμετοχή και την ενδυνάμωση, την ισότητα και τη βιωσιμότητα. Αν και είναι ιδιαίτερα σημαντική για την ικανότητα των ατόμων και των πληθυσμών να ενεργούν για θέματα υγείας, η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας εξαρτάται επίσης από την υποστήριξη που παρέχουν τα συστήματα υγείας, όπως η εύκολη πρόσβαση και πλοήγηση στις υπηρεσίες, η σαφής επικοινωνία και η τεκμηριωμένη λήψη αποφάσεων.

Σχήμα: Εννοιολογικό μοντέλο εγγραμματοσύνης σε θέματα υγείας [1]

Η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας είναι ζωτικής σημασίας για αποτελεσματικά και αξιόπιστα συστήματα υγείας. Επιτρέπει στους ανθρώπους να μαθαίνουν συνεχώς νέες πληροφορίες και να "ξεμάθουν" τις ξεπερασμένες πληροφορίες, ώστε να διατηρούν την καλή τους υγεία και να ενεργούν ως ενημερωμένοι χρήστες των υπηρεσιών υγείας. Η ανάπτυξη της εγγραμματοσύνης σε θέματα υγείας τόσο των ατόμων όσο και των συστημάτων και η οικοδόμηση της αμοιβαίας ευθύνης μεταξύ τους ενισχύει την ισότητα των ευκαιριών στην πρόσβαση στην παροχή φροντίδας υγείας. Είναι σημαντικό ότι το πόσο ευάλωτο είναι ένα άτομο καθορίζεται και επηρεάζεται τόσο από τις ικανότητες και τις ανάγκες του, καθώς και από την οργάνωση των υπηρεσιών υγείας. Επομένως, η ανάπτυξη της εγγραμματοσύνης σε θέματα υγείας θα πρέπει να είναι εγγυημένη για όλους, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων σε ευάλωτες καταστάσεις που αντιμετωπίζουν προβλήματα εγγραμματοσύνης σε θέματα υγείας. 

H εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας είναι ένας σημαντικός καθοριστικός παράγοντας της υγείας και συστατικό στοιχείο των αποφευκτέων και άδικων ανισοτήτων στην υγεία. Έχει εντοπιστεί μια ισχυρή κοινωνικοοικονομική διαβάθμιση η οποία δείχνει πώς η χαμηλή κοινωνικοοικονομική κατάσταση, η χαμηλή εκπαίδευση, οι δυσμενείς συμπεριφορές υγείας, η κακή αυτοαναφερόμενη υγεία και η αυξημένη χρήση υπηρεσιών συσχετίζονται με περιορισμένα επίπεδα εγγραμματοσύνης σε θέματα υγείας. Οι ελλείψεις στον εγγραμματισμό στον τομέα της υγείας μπορούν να οδηγήσουν σε ανισότητες μεταξύ χωρών και μεταξύ διαφορετικών ομάδων πληθυσμού εντός των χωρών. 

Η ανεπαρκής εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας προκαλεί αφαίμαξη των ανθρώπινων και οικονομικών πόρων και εμπόδιο για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Η έρευνα σχετικά με το κόστος της εγγραμματοσύνης σε θέματα υγείας στην Ευρώπη είναι ελλιπής, ενώ η εκτίμηση του κόστους της ανεπαρκούς εγγραμματοσύνης στον τομέα της υγείας είναι ένας πολύπλοκος τομέας που απαιτεί την πραγματοποίηση ορισμένων παραδοχών. Σύμφωνα με αμερικανικές έρευνες, το ετήσιο κόστος της ανεπαρκούς εγγραμματοσύνης υγείας ανέρχεται στο 3-5% του προϋπολογισμού για την υγεία  . Με βάση αυτές τις εκτιμήσεις, το κόστος του ανεπαρκούς εγγραμματισμού στον τομέα της υγείας στην Αγγλία θα μπορούσε να είναι 2,95-4,92 δισ. λίρες (με βάση τον προϋπολογισμό του NHS England για το 2014-15 που είναι 98,4 δισ. λίρες)  . Ωστόσο, είναι δύσκολο να μεταφερθούν με ακρίβεια τα ευρήματα για τις επιπτώσεις του κόστους στις ΗΠΑ στα συστήματα υγείας στην Ευρώπη. Μια πρόσφατη μελέτη που διεξήχθη στις ΗΠΑ μεταξύ των δικαιούχων του Medicare εκτίμησε ότι η βελτίωση της εγγραμματοσύνης σε θέματα υγείας θα μπορούσε να αποτρέψει σχεδόν ένα εκατομμύριο επισκέψεις σε νοσοκομεία και να εξοικονομήσει πάνω από 25 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως  . 

Μαζί με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και τον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη, η Σύμβαση για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη βιοϊατρική (Σύμβαση Οβιέδο) παρέχει ένα πλαίσιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων σχετικό με τον τομέα της υγείας, καθορίζοντας αρχές που σέβονται, και η εφαρμογή τους μπορεί να επηρεαστεί ουσιαστικά, από την εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας. Για παράδειγμα, η αρχή της ενημερωμένης συγκατάθεσης για την πραγματοποίηση µιας ιατρικής παρέμβασης (άρθρο 5, Σύµβαση Oviedo) περιλαμβάνει τη δυνατότητα πρόσβασης και κατανόησης των κατάλληλων πληροφοριών για τη συγκατάθεσή της. Με άλλα λόγια, η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας (κατανόηση και πρόσβαση σε πληροφορίες, κριτική σκέψη) επιτρέπει στα άτομα να αξιολογούν τα οφέλη και τους κινδύνους μιας παρέμβασης, ώστε να μπορούν να λάβουν πλήρως ενημερωμένες αποφάσεις. 

Η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας συμβάλλει σημαντικά στην επίτευξη του στόχου 3 "Εξασφάλιση υγιούς ζωής και προώθηση της ευημερίας για όλους σε όλες τις ηλικίες" των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών. Η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας μπορεί να θεωρηθεί ως ένα εργαλείο για την ενδυνάμωση των ανθρώπων, χρησιμοποιώντας διάφορες μορφές επικοινωνίας και δράσεις που αναλαμβάνονται μέσω των συστημάτων υγείας και άλλων πολιτικών, ώστε αυτοί να αποκτούν πρόσβαση, να κατανοούν και να χρησιμοποιούν πληροφορίες με τρόπους που προάγουν και διατηρούν την καλή υγεία. Επιπλέον, η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας παρέχει μια στρατηγική προσέγγιση για την επίτευξη του υψηλότερου εφικτού επιπέδου υγείας για όλους, η οποία βασίζεται σε τέσσερα βασικά στοιχεία: 1) Διαθεσιμότητα: η ανάγκη για εγκαταστάσεις, αγαθά και υπηρεσίες δημόσιας υγείας και παροχής φροντίδας υγείας, καθώς και για προγράμματα για όλους. 2) Προσβασιμότητα: οι εγκαταστάσεις, τα αγαθά και οι υπηρεσίες υγείας πρέπει να είναι προσβάσιμες σε όλους και να μην υπάρχουν διακρίσεις, να είναι οικονομικά προσιτές, να παρέχουν πρόσβαση σε πληροφορίες και να είναι (φυσικά) προσιτές. 3) Αποδοχή: όλες οι εγκαταστάσεις, τα αγαθά και οι υπηρεσίες υγείας πρέπει να σέβονται την ιατρική δεοντολογία και να είναι πολιτισμικά κατάλληλες. 4) Ποιότητα: οι εγκαταστάσεις, τα αγαθά και οι υπηρεσίες υγείας πρέπει επίσης να είναι επιστημονικά και ιατρικά κατάλληλες και καλής ποιότητας, συμπεριλαμβανομένης της δέσμευσης εξειδικευμένου υγειονομικού προσωπικού. 
 

Τα συστήματα υγείας και οι φορείς και οι πάροχοί τους είναι εξαιρετικά σημαντικά για να μπορούν τα άτομα να λαμβάνουν ελεύθερες και ενημερωμένες αποφάσεις σχετικά με την υγεία τους. Η εγγραμματοσύνης σε θέματα υγείας δίνει στους ασθενείς τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν την πολυπλοκότητα αυτών των συστημάτων, να εξοικειωθούν με τις γνώσεις και τις μεθόδους τους, να μπορέσουν να αξιολογήσουν τις πληροφορίες και να αποφασίσουν για τη θεραπεία και τη φροντίδα τους. 

Η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας είναι σημαντική στο ευρύτερο πλαίσιο της πρόληψης της υγείας. Αφορά την κατανόηση των διαφόρων επιστημονικών και κλινικών πληροφοριών για την προώθηση θετικών εκβάσεων της υγείας (τα μέτρα πρόληψης της υγείας λαμβάνονται για την αποφυγή της ασθένειας και, επομένως, μπορεί να μην βιώνονται προσωπικά, σε αντίθεση με τις θεραπείες και τις θεραπείες που έχουν απτή επίδραση στους ανθρώπους κατά τη διάρκεια της ασθένειας). 

Σκεφτείτε τα ακόλουθα παραδείγματα: 

• Η πανδημία Covid-19 προκάλεσε τη μεγαλύτερη εκστρατεία εμβολιασμού στην ιστορία της ανθρωπότητας. Μεταξύ των πολλών προκλήσεων που αντιμετώπισαν τα άτομα ήταν η αξιολόγηση του κινδύνου έναντι του οφέλους του εμβολιασμού (που αναμφισβήτητα απαιτεί μια βαθιά εννοιολογική κατανόηση των στατιστικών δεδομένων, όπως το ποσοστό, η πιθανότητα, τα μοντέλα πρόβλεψης και τα διάφορα σενάρια). Από αυτή την άποψη, η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να αντιληφθούν, να κατανοήσουν και να αξιολογήσουν τους σχετικούς κινδύνους.
• Η υγιεινή διατροφή συμβάλλει σε μια υγιή ζωή, συμπεριλαμβανομένου και χαμηλότερου κινδύνου καρδιαγγειακών παθήσεων. Η διατροφή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις πολιτιστικές και γεωγραφικές διαστάσεις των ανθρώπων και των ομάδων της κοινωνίας. Από αυτή την άποψη, η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας συμβάλλει στις δεξιότητες, τις ευαισθησίες και την ενσυναίσθηση που απαιτούνται απέναντι σε διαφορετικούς ανθρώπους και ομάδες, ώστε (αυτές) να είναι πιο αποτελεσματικές στην ενθάρρυνση αλλαγών στην καθημερινή τους διατροφή.

Κατά συνέπεια, η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας μπορεί να θεωρηθεί ως καθοριστικός παράγοντας τόσο της προσωπικής όσο και της δημόσιας υγείας. Συμβάλλει στην υγεία των μεμονωμένων ατόμων και στην υγεία των κοινοτήτων ή άλλων συνόλων ατόμων με κοινές γνώσεις για την υγεία. Με άλλα λόγια, η εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας είναι ουσιαστικά μια σχεσιακή δραστηριότητα που μπορεί να διευκολύνει τη βελτίωση της γενικής ευημερίας, μεταξύ άλλων και για άτομα σε ευάλωτες καταστάσεις.