Dzanindoj kaj si pashe phanglo e generalno dzanlipasar, o sastimasko dzanlipe si jekh tipi dzanlipe, sar so si  civilno dzanlipe thaj dzanlipe vash khedipe informacije, save so khamena pes manushenge lacheder te haljol pes I luma. Pe rig generalno sastimaskere dzanlipastar, butivar phenela pes kaj kodo dzanlipe si specifikano koteksti, sar so sit e phenas, digitalno sastimaskoro dzanlipe, dzanlipe vash e vaccine/imunizacija, vaj dzanlipe vash o diabetiso. 

So si sastimasko dzanlipe thaj sostar si importantno/mahat/vazno?

O saleimasko konceptualno modelo vash sastimasko dzanlipe (dikh o foto teleder) fokusirinela pes upral kodo sar e manusha aven dzi o dzanlipe, haljovipe, thaj sar aplicirinena e informacijen phangle e sastimaskere dzanglipasar, prevencija pe nasvalimata thaj sastimasko promoviribe. Dela eksplanacija sar od dzanlipe buhljarela pes trujal o sasto dzivdipe thaj sikavela/ilustririnela i personalno influence, situacijakere thaj kotekstualno faktoren, sar so si e socijalno thaj trujalipaskere determinante. O modelo sikavela vi sar o sastimasko dzanlipe shaj te kerel impakto pe efektura sastimaskere sistemostar, upral e koshti, sastimasko ikeribe, participiribe thaj trujalipe, zurarkeribe, jekhipe thaj korkorutnipe. Vi kodo so but relevantno vash e individualcura thaj populacija te kerel akcija pe sastimaskere butja, e sastimaskere dzanlipaske khamela pes vi o suporto/azhutipe so dena e sastimaskere sistemura, sar so si e servisura dzi pe save shaj te resel pes lokheder thaj te kerel pes navigacija, vuzhi komunikacija thaj informiribe vash decizijengo keribe/anipe.  

Piktura: Sastimasko dzanlipasko konceptualnoi modelo  

 

Sastimasko dzanlipe si but importantno vash e efikasno thaj pakhivale sastimaskere sistemura. Kodo dela e manushenge pe kontinuiteto te sichon neve informacijen thaj te ‘bistren’ e phurane informacijen thaj te shaj ikeren pengo sacho sastimos thaj te oven informirime manusha save lena e sastimaskre servison. 

Sastimasko dzanlipaskoro bajraripe, vi vash e manusha, vi vash e sistemura, thaj reciprocitetoski responsibiliteta mashkar lende, zurarkerela e shajipena vash lokheder avipe dzi pe sastimaski sama. Importantneder, e manushengoro dukhavibe si determirime thaj si teli impakto pengere kometicijendar thaj trubujimatendar, sar vi kotar sastimaskere servisongere organizacijatar. Kodolesar o bajraripe pe sastimaskere dzanlipena, trubuj te oven garantirime savorenge, leindoj kate vi e manushen save so sip e dukhavdine situacije thaj save dikhena pharipena pe sastimaksere dzanlipena.  

 

Sørensen, K. et al. Sastimasko dzanlipe thaj publikano sastimos: Sistematikano dikhibe thaj definicijengo vi modelongi integracija. BMC Public Health 12, (2012).

Sastimasko dzanlipe, sastimasko bijekhipe thaj ekonomikano impakto

O sastimasko dzanlipe si importantno sastimaskiri determinant thaj shaj te crdel pes kotar e na-fer thaj bijekhipena ano sastimos. Sasa identifikuime zuralo socio-ekonomikano gradient savo so indicirinela/sikavela, tikni edukacija, negativno butja ano sastimos, chorolo dzanlipe pe korkorutno sastimasko reportiribe thaj bareder servisongo leipe, si ki korelacija limitirime niveloncar ko sastimasko dzanlipe. E hiva ande sastimaskoro dzanlipe shaj te anen dzi pe bijekhipena mashkar e thema thaj mashkar ververeder populacijakere grupe ando them. 

Chorolo sastimasko dzanlipe anela dzi pe dzaipe/hardzipe pe manushikane thaj finansijakere resursija/hainga thaj si jekh pharipe pe laheder buhljaripe. Ekonomikane rodljaripa pe sastimasko dzanlipe ande Europa, na krela pes butivar. O dikhipe vash e koshti kotar o chorolo sastimasko dzanlipe si kompleksno areja savi so rodela te keren pes varesave norme. Jekh US rodljaripe sugeririnela kaj e bersheskere koshti vash chorolo sastimasko dzanlipe si 3–5% kotar e sastimasko budzeto . Upral kadale numerongi funda, e koshti kotar o chorolo sastimasko dzanlipe ande Anglija shaj te ovel mashkar £2.95–4.92bn (bazirime upral NHS Anglijako budzeto vash 2014-15 ka ovel £98.4bn) . Sar te si, phareste si te transferirinen pes e US koshtengire implikacije pe sastimasko sistemo ande Europa. Sigutni studija kerdini ande US mashkar e Medicare-skere beneficijantura sikavela kaj lacheder sastimasko dzanlipe shaj te kerel prevencija pe jekh miliono vizite ano hoshpitalo thaj te ikeren pes buteder sar $25 bilionura pro bersh.

 

Manushikane hakaja ko pashipe e sastimaskere dzanlipasar

Khetane e Europutne Konvencijasar vash Manushikane Hakajencar thaj e Europutne Socijalno Chartasar, i Konvencija vash manushikane hakaja thaj biomedicine (Konvencija Oviedo) dela manushikane hakajengo fremo relevantno ande sastimasko umal, kerela principon savengo respekto thaj implementiribe shaj te anen lacho impakto kotar sastimasko dzanlipe. Sar misal/egzamplo, o principo vash informirimo konsento te kerel pes sastimaski intervencija (Artiklo 5, Oviedo Konvencija) lela shajipena te avel pes thaj te haljoven pes adekvatno informacije thaj te del pes konsento vash kodo. Javereder alavencar, sastimasko dzanlipe (haljovipe thaj avipe dzi pe informacije, kritikano gindipe) dela shajipe e individualconge te dikhen e beneficijen thaj e rizikon kotar e intervencija, te shaj te anen lache informirime decizije. 

O sastimasko dzanlipe kerela importantno kontribucija te resel pes o cilo 3 “Siguripe saste dzivdipena thaj promoviribe lachipa dzivdipaste vash sa e terne vi phure” kotar e Khetanutne Nacijengere Cilura vash Lacheder Buhljaripa. E sastimaskoro dzanlipa shaj te dikhel pes sar instrument vash manushengo zuraripe, leindoj ververeder forme komunikacijatar thaj akcija kerdini kotar e sastimaskere sistemura thaj javera politike, te lel pes lokheder avipe, te haljoven pes, te len pes informacije pe droma save so promovirinena thaj ikerena lacho sastimos. Dureder, sastimasko dzanlipe dela strategikani metodologija te resen pes e majuche standardura vash sastimos savorenge bazirime upral e esencijalno elementura: 1) Aksesibiliteto: trubujipe te oven pes publikano sastimos thaj sastimaskere khera, lachimata thaj servisura, sar vi programme savorenge; 2) Leibe lokhore dromesar: e sastimaskere khera, lachipena thaj servisura trubuj te oven phutardine savorenge, te prakticirinel pes I na-diskriminacija, ma te oven kuch, te den lokheder avipe dzi pe informacije thaj te oven (fizikanes) pasheste; 3) Toleriribe: sa e sastimaskere khera, lachimata thaj servisura trubuj te respektuin e medicinakere etike thaj te oven akulturalno adekvatno; 4) Kvaliteto: e sastimaskere khera, e lachimata thaj e servisura musaj te oven medicikane thaj dzanlipaske adekvatno thaj lache kvalitetosar, leindoj kate vi personaleskoro profesionalnikano angazhmano. 

 

Sastimasko dzanlipe te vazdel pachaibe ande sastimaskere sistemura

Sastimaskere sistemura thaj olengere operatorura vi olengere buchara si but importantno vash e manusha te oven informirime vash olengo sastimos. O sastimasko dzanlipe zuraren thaj azhutin e pacienton te dikhen o kompleksiteto pe kadala sistemura, te oven pasheder dzi pe lengere dzanlipena thaj metodura, te del olenge shajipena te aven lokheder dzi pe informacije thaj te keren decizija vash lento tretmano thaj grizha/sama. 

E sastimasko dzanlipe si importantno ano buhleder konteksto katar e sastimaski prevencija. E dzanlipena shaj azhutin te haljoven pes ververeder klinikane informacije thaj te promovirinel pes sastimaskere afektura (aktivipa pe sastimaski prevencija kerena pes ma te nasvaljoven e manusha vi kana von personalno naj nasvale kadale nasvalimatendar numa, vi te oven pendzarde e tretmanura thaj e terapije saven so isi efekto upral e manusha kana si nasvale). 

Len ani godzi kadala egzamplura/misala: 

  • I Kovid-19 pandemija inicirindas i majbari vakcinacijaki kampanja ande manushikani historija. Mashkar e but phuchimata thaj gindipena mashkar e manusha sasa o dikhibe vash o risko mamuj beneficije vakcinacijatar (kodo shaj rodela hor konceptualno haljovibe katar e statistikane informacije, sar so si procentura, shajipa, modelura thaj ververeder scenarija). Kadale punktostar, e sastimasko dzanlipe shaj te azhutil e manushen te buhljon olengere dikhipena, te ahaljoven thaj te dikhen e shajutne rizikon. 
  • Te hal pes sasto habe anela dzi pe sasto dzivipen, leindoj kate o tikneder risko kotar e kardiovaskularno nasvalipena. O habe si ververeder kotar kultura dzi kultura kotar jekh dzi pe vaver geografikani dimenzija katar e manusha thaj grupe ande societa. Pe kadi buchi o sastimasko dzanlipe dela kontribucija vash senzibiliteto thaj empatija so trubuj vash ververeder manusha thaj grupe, cilosar te ovel pes buteder efektivno ano kodo te del pes kurazho e manushenge te pharuven pengo sakodivesesko habe. 

Dzaindoj pali kodo, e sastimasko dzanlipe shaj te dikhel pes sar jekh determinant, vi vash o personalno, vi vash o publikano sastipe. Kodo dela kontribucija pe sastipe individualno personenge thaj pe komunitetako, vaj javere kolektivno individualno sastipe, te ulaven mashkar pende olengo dzanlipe vash o sastimos. Vavere vorbencar, sastimasko dzanlipe si ki esencijalno relacija e aktivipencar save shaj keren fasilitacija pe shukareder manushengo lachipe, leindoj kate vi e manushen save sip e dukhavdine situacije.