Роля СМІ

Сродкі масавай інфармацыі ўключаюць у сябе «традыцыйныя» СМІ вяшчання, такія як тэлебачанне, радыё, кінематограф, CD ці DVD, а таксама друкаваныя СМІ і наша інфармацыйнае шасэ – Інтэрнэт разам са сваімі сэрвісамі, такімі як сусветнае павуцінне, якое забяспечваецца праз Інтэрнэт. СМІ сталі такой важнай часткай нашага грамадства, што ўжо цяжка ўявіць сабе жыццё без тэлебачання, электроннай пошты, вэб-сайтаў для абмену відэаматэрыяламі, інтэрнэт-парталаў з навінамі або блогаў. Іх звычайная роля як акно ў свет па-ранейшаму павялічваецца. СМІ набылі новыя функцыі: яны выкарыстоўваюцца ў якасці форуму для сацыяльнага ўзаемадзеяння і камунікацыі, як месца для куплі і продажу тавараў або для збору інфармацыі ў любых мэтах ці для апублікавання ўласнага мультымедыйнага змесціва.

На працягу доўгага часу традыцыйныя СМІ – часам іх называюць «чацвёртай уладай» па аналогіі з трыма традыцыйнымі галінамі ўлады ва ўмовах дэмакратыі (заканадаўчая, выканаўчая і судовая) – былі саюзнікамі грамадзян у аспрэчванні той дзяржаўнай палітыкі, якая б наносіла шкоду людзям. Аднак выступаючы на Сусветным сацыяльным форуме, які праводзіўся ў Порту-Алегры, Бразілія, у 2003 годзе, Ігнасіа Раманет – журналіст і ўніверсітэцкі прафесар – заявіў, што, паколькі традыцыйныя СМІ трапілі пад кантроль транснацыянальных кампаній, яны ператварыліся ў ворага: яны сталі ўладай для эксплуатацыі і падаўлення людзей, а не для іх абароны.¹ Некаторыя людзі называюць «пятай уладай» Інтэрнэт, паколькі ён усё больш канкурыруе з традыцыйнымі СМІ ў тым, каб падымаць вострыя пытанні і служыць «незалежным вартаўніком»; ён таксама дае новы канал для арганізацыі грамадзянскіх дзеянняў.

Узмоцненая роля СМІ, асабліва Інтэрнэту, можа садзейнічаць павелічэнню інфармаванасці і ўдзелу, а таксама пашырэнню доступу да інфармацыі, але яны таксама нясуць небяспеку. Яны могуць стымуляваць суперажыванне іншым людзям і глабальны актывізм у галіне правоў чалавека, але пры гэтым існуе рызыка распальвання нянавісці, распаўсюджання стэрэатыпаў і дэзынфармацыі. Дзеці і моладзь з'яўляюцца асабліва ўразлівымі да рызыкі, звязанай з Інтэрнэтам.

Некаторыя вымярэнні зменлівага характару СМІ:

• Сёння ў атрыманні навін мы ўсё менш залежым ад традыцыйных форм прэсы, тэлебачання і радыё, а ўсё больш – ад крыніц СМІ анлайн, спадарожнікавага тэлебачання, блогаў і сацыяльных СМІ. Мы таксама шукаем інфармацыю ад грамадзянскіх журналістаў і тэлежурналістаў, а не толькі ад спецыялістаў, якія атрымалі традыцыйную падрыхтоўку. Усё гэта аказвае ўплыў на наша сацыяльнае і палітычнае становішча. Гэта змяняе і тактыку рэпрэсіўных урадаў, якія баяцца наступстваў гэтай інфармацыйнай рэвалюцыі.

Выказванне палітычнага пратэсту ў СМІ

Падчас Пражскай вясны ў 1968 годзе заклікі да свабоды прэсы і свабоды слова распаўсюджваліся праз чэшскія радыёстанцыі. Іранская рэвалюцыя 1979 года распаўсюджвалася дзякуючы таемна ўвезеным касетам з прамовамі і заклікамі. Навіны аб пратэстах у 1989 годзе ў Кітаі на плошчы Цяньаньмэнь распаўсюджваліся па факсе. Падтрымка «аранжавай рэвалюцыі» ва Украіне ў 2004–2005 гадах аказвалася дзякуючы выкарыстанню Інтэрнэту і мабільных тэлефонаў. Да канца дзесяцігоддзя сродкі сацыяльнага пратэсту змясціліся на Facebook і іншыя сацыяльныя сеткі – YouTube і Twitter – пра што сведчаць пратэсты пасля выбараў у Іране ў 2009 годзе, рэвалюцыі ў Тунісе і Егіпце ў 2010 і 2011 гадах і іншыя пратэсты ў Паўночнай Афрыцы і ў арабскім свеце.

• Хуткае развіццё тэлекамунікацыйных і медыйных тэхналогій змяніла сам характар СМІ; яны сталі неад'емнай часткай усіх падзей, якія адбываюцца. Прамая трансляцыя сама па сабе стала новай падзеяй. Мы можам бачыць у рэжыме рэальнага часу не толькі футбольныя матчы, але і жорсткія інцыдэнты, якія адбываюцца побач з намі ці далёка ў свеце.
• Камерцыялізацыя перашкаджае разнастайнасці праграм, а таксама забараняе праграмы, звязаныя з меншасцямі, альтэрнатыўнай культурай і субкультурай. Гонка за высокія рэйтынгі аўдыторыі адбіваецца на паведамленнях навін і бягучых справах. Прэзентацыя навін і адбор фрагментаў з рэальных падзей, якія СМІ прадстаўляюць сваёй аўдыторыі, часта з'яўляюцца банальнымі, дзіўнымі і скандальнымі. Памяншаецца жаданне пакрываць выдаткі дзяржаўных кампаній тэле- і радыёвяшчання, якія цяпер прымушаюцца да камерцыялізацыі.

• Глабальныя тэлекамунікацыйныя сеткі выкарыстоўваюцца не толькі як інструмент для распаўсюджвання і атрымання інфармацыі, але яны ператварылі інфармацыю ў адну з найбольшых каштоўнасцей і аснову для новай глабальнай інфармацыйнай эканомікі. Тыя, хто валодаюць найбольшым аб'ёмам гэтага актыву, разам са звязанай з ім інфраструктурай, маюць велізарную эканамічную моц, якая таксама можа быць пераўтворана ў палітычны і дыпламатычны ўплыў.
• Развіццё тэлекамунікацыйных тэхналогій і маштабныя сеткі СМІ змянілі наш лад жыцця. Людзі праводзяць значную частку свайго працоўнага і вольнага часу перад экранам. Высокімі тэмпамі па ўсім свеце распаўсюджваецца дыстанцыйная праца і электронныя формы навучання. Бацькі заклапочаны ростам залежнасці сваіх дзяцей ад тэлебачання, відэагульняў, мабільных тэлефонаў або сайтаў супольнасці, але ў той жа меры гэтым закрануты і дарослыя, хоць яны могуць і аддаваць перавагу іншым СМІ.

Пытанне: Як змянілася ваша выкарыстанне СМІ з таго часу, як вы былі дзіцём?

СМІ і правы чалавека

Свабода выказвання меркавання

Права чалавека, якое непасрэдна звязана са СМІ, – гэта, верагодна, права на свабоду думкі і выказвання меркавання.
Свабода выказвання меркавання, як гэта прадугледжваецца ў дакументах у галіне правоў чалавека, ахоплівае права на атрыманне або распаўсюджванне інфармацыі, права на маўчанне, права на фарміраванне ўласных меркаванняў, напрыклад, права на выбар адзення, прычоскі, музыкі, літаратуры і фільмаў; яна ўключае мастацкае самавыяўленне, палітычныя прамовы, камерцыйныя выступы, права на свабоду даследаванняў і права журналістаў. Такі шырокі ахоп яўна сведчыць пра тое, наколькі важным для людзей з'яўляецца гэта права для таго, каб у поўнай меры рэалізаваць сябе і жыць ва ўмовах павагі годнасці, шукаць сэнс жыцця і яе сапраўднае значэнне, развіваць уласную індывідуальнасць. Такая свабода мае таксама асаблівае значэнне для супольнасцей і грамадства ў цэлым для таго, каб развівацца, забяспечваць роўнасць, дэмакратыю і самакіраванне. Свабода выказвання меркавання важна і сама па сабе, і яна з'яўляецца неабходнай умовай рэалізацыі вялікага шэрагу іншых правоў і свабод.

Урады заўсёды імкнуліся ажыццяўляць пэўны кантроль над СМІ і (або) доступам да СМІ, каб уплываць на насельніцтва і дабівацца яго падтрымкі або перашкаджаць апазіцыі ў яе дзеяннях. Пры гэтым СМІ, якія знаходзяцца пад жорсткім кантролем, пазбаўляюць людзей сацыяльнай інфармаванасці, ведаў пра сусветныя падзеі, надзейных аналізаў, а таксама інфармацыі пра стан эканомікі, палітычнае развіццё і факты, значныя для грамадства.

Дзяржаўны кантроль над СМІ можа ажыццяўляцца вельмі мэтанакіравана, напрыклад, шляхам сканіравання інтэрнэт-трафіка або праслухоўвання тэлефонных размоў у імя нацыянальнай бяспекі. У іншых выпадках урады спрабуюць поўнасцю закрыць доступ да пэўных СМІ. Прыкладамі гэтага з'яўляюцца закрыццё сеткі мабільнай сувязі ў Іране ў сярэдзіне 2009 года і ў Егіпце ў канцы 2010 года, глушэнне радыёстанцый, спадарожнікавага тэлебачання, а таксама закрыццё доступу журналістам у зоны канфліктаў. У 2009 годзе журналістаў заклікалі пакінуць паўночна-заходнюю правінцыю Кітая Сіньцзян, каб не дазволіць ім паведамляць аб этнічным гвалце ў гэтым рэгіёне.

Кантроль над СМІ з боку ўрадаў выклікае занепакоенасць і ў Еўропе. Напрыклад, у Венгрыі ў 2011 годзе быў прыняты закон аб СМІ, які дае паўнамоцтвы органу, які займаецца пытаннямі СМІ, ажыццяўляць нагляд над рознымі СМІ, у тым ліку і над пастаўшчыкамі прыватнага кантэнту, накладаць штрафы і прыпыняць або закрываць СМІ на аснове няясна вызначаных прычын. У некаторых іншых еўрапейскіх краінах па-ранейшаму існуе крымінальная адказнасць за паклёп. Журналісты могуць трапіць у турму, калі яны выступаюць або публікуюць факты або меркаванні, якія могуць абразіць чалавека. У пастановах, звязаных са справамі аб паклёпе, Еўрапейскі суд па правах чалавека неаднаразова заяўляў, што «...вынясенне прысуду аб турэмным зняволенні ў сувязі з правапарушэннем у прэсе будзе ажыццяўляцца ў адпаведнасці са свабодай выказвання меркавання журналістаў ... толькі ў выключных абставінах, у прыватнасці калі сур'ёзна парушаюцца іншыя асноўныя правы, напрыклад, у выпадку ўзбуджэння нянавісці ці падбухторвання да гвалту...».³

Еўрапейскі суд па правах чалавека прайшоў вялікі шлях у пытанні забеспячэння прававымі рамкамі ў дачыненні да таго, у якой меры можа быць абмежавана свабода выказвання меркавання ў адпаведнасці з артыкулам 10 (2). Суд адзначыў, што дадзенае права з'яўляецца «адной з найважнейшых асноў дэмакратычнага грамадства»⁵ і што свабода журналістыкі дазваляе выкарыстанне пэўнай ступені «перабольшання ці нават правакацыі»⁶, нават калі гэта можа «абразіць, шакіраваць або парушыць спакой».

Дзесяць пагроз свабодзе выказвання меркавання

Кожны год чатыры міжнародныя спецыяльныя дакладчыкі па пытанні аб свабодзе выказвання меркавання публікуюць сумесную дэкларацыю. У сваёй дэкларацыі 2010 года яны вызначылі наступныя дзесяць асноўных фактараў, якія пагражаюць свабодзе выказвання меркавання⁷:
1. Механізмы дзяржаўнага кантролю над СМІ
2. Крымінальная адказнасць за паклёп
3. Гвалт у адносінах да журналістаў
4. Абмежаванні права на інфармацыю
5. Дыскрымінацыя ў выкананні права на свабоду выказвання меркавання
6. Камерцыйны націск
7. Праблемы ў падтрымцы дзяржаўных і грамадскіх кампаній тэле- і радыёвяшчання
8. Бяспека і свабода выказвання меркавання
9. Свабода выказвання меркавання ў Інтэрнэце
10. Доступ да інфармацыйна-камунікацыйных тэхналогій

Права на інфармацыю

Права на інфармацыі – ці права ведаць – прадугледжвае, што шырокая грамадскасць павінна мець магчымасць удзельнічаць у свабодным абмене інфармацыяй і ведаць, што адбываецца ў яе супольнасці. Паводле Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах, права на свабоднае выказванне меркавання «павінна ўключаць свабоду шукаць, атрымліваць і распаўсюджваць усялякага роду інфармацыю і ідэі, незалежна ад дзяржаўных меж...». Права шукаць і атрымліваць інфармацыю азначае права чалавека на інфармацыю.

СМІ, газеты і часопісы (як друкаваныя, так і ў Інтэрнэце) і навіны па тэлебачанні з'яўляюцца аднымі з асноўных крыніц, дзе людзі могуць знайсці інфармацыю. СМІ могуць забяспечваць аўдыторыю надзейнай інфармацыяй толькі ў тым выпадку, калі ім гарантаваны доступ да ўсёй інфармацыі, за выключэннем той, якая абаронена ў законных мэтах. Людзі павінны мець свабодны доступ да інфармацыі, якую маюць улады наконт іх. Акрамя таго, сёння ў інфармацыйным грамадстве роўны доступ да адукацыі, прафесійнай падрыхтоўкі, навукі, тэхналогій і занятасці можа быць гарантаваны толькі ў тым выпадку, калі будуць ліквідаваны розныя формы няроўнасці ў доступе да інфармацыі.

Пытанне: Што азначае «права ведаць» менавіта для вас?

Супярэчнасці ў правах чалавека, звязаных са СМІ

Свабода выказвання меркавання можа ўступіць у супярэчнасць з іншымі правамі чалавека. Адна група такіх правоў чалавека – гэта правы на прыватнае жыццё, якія ўключаюць свабоду ад умяшання ў прыватнае жыццё, сям'ю, дом і карэспандэнцыю, а таксама права на абарону ад замахаў на гонар або рэпутацыю. Напрыклад, СМІ часта абвінавачваюць у тым, што яны парушаюць недатыкальнасць прыватнага жыцця знакамітасцей, публікуючы іх фатаграфіі і інфармацыю аб іх прыватным жыцці без іх дазволу.

Таксама існуе рызыка канфлікту паміж свабодай выказвання меркавання і забаронай дыскрымінацыі ў тых выпадках, калі ажыццяўленне гэтай свабоды выкарыстоўваецца для распачынання нянавісці і дэманструе характэрныя прыкметы мовы нянавісці. Такое распальванне нянавісці можа мець больш маштабнае і больш сур'ёзнае ўздзеянне, калі гэта распаўсюджваецца праз СМІ. Існуе міжнародны кансэнсус у дачыненні да таго, што мова нянавісці павінна быць юрыдычна забаронена і што такая забарона павінна мець пераважную сілу перад гарантыяй свабоды выказвання меркавання.

Свабода выказвання меркавання не з'яўляецца абсалютным правам. У адпаведнасці з артыкулам 29 УДПЧ рэалізацыя правоў і свабод можа быць абмежавана, калі гэта патрабуецца дзеля забеспячэння належнага прызнання і выканання правоў і свабод іншых людзей. У прыватнасці, у артыкуле 10 ЕКПЧ заяўляецца, што ажыццяўленне права на свабоду выказвання меркавання «ў сувязі з неабходнасцю выканання абавязкаў можа быць спалучана з пэўнымі фармальнасцямі, умовамі, абмежаваннямі або санкцыямі, якія прадугледжаны законам і неабходныя ў дэмакратычным грамадстве, у інтарэсах нацыянальнай бяспекі, тэрытарыяльнай цэласнасці ці грамадскага парадку, у мэтах прадухілення беспарадкаў або злачынстваў, аховы здароўя і маральнасці, абароны рэпутацыі або правоў іншых асоб, прадухілення раскрыцця інфармацыі, атрыманай канфідэнцыяльна, або забеспячэння аўтарытэту і справядлівасці правасуддзя».

У апошнія гады шмат увагі было прыцягнута да пытання абмежавання выказвання меркавання на падставе паважлівых адносін да перакананняў і рэлігіі, якія звязаны з правам чалавека на свабоду думкі, сумлення і рэлігіі. Гэта засяродзіла ўвагу на значнасці кіруючых прынцыпаў, перадавой практыкі і этыкі ў працы журналістаў. Шматлікія арганізацыі, у тым ліку і міжурадавыя, напрыклад Савет Еўропы або ЮНЕСКА, сеткі, такія як Альянс незалежных саветаў па пытаннях прэсы Еўропы, і НУА, такія як «АРТЫКУЛ 19», распрацавалі этычныя прынцыпы і прафесіянальныя рэкамендацыі аб падрыхтоўцы рэпартажаў, каб гэта дзейнасць адпавядала стандартам у галіне правоў чалавека ці заклікала зацікаўленыя бакі ствараць такія стандарты. Пры гэтым, з іншага боку, таксама існуе апаска наконт таго, што антыэкстрэмісцкае заканадаўства можа злоўжывацца ўрадамі ў мэтах абмежавання законнага выказвання меркавання.¹¹

Яшчэ адно важнае пытанне, якое часта ўзнімаюць актывісты за свабоду слова, – гэта важнасць плюралізму СМІ. Плюралізм СМІ адрозніваецца ад пытання збалансаванасці ў СМІ, што часам можа быць нелагічным у галіне правоў чалавека. Падчас паведамлення аб парушэннях правоў чалавека ці абавязкова мы павінны даваць магчымасць выказацца парушальніку правоў у імя збалансаванасці? Калі мы паведамляем аб змене клімату, ці абавязкова нам «балансаваць» гэтыя ідэі, даючы слова тым, хто сцвярджае, што ўсё гэта – плён нашага ўяўлення?
Плюралізм СМІ заключаецца ў тым, каб не дапусціць валодання сродкамі масавай інфармацыі невялікай групай людзей, што выклікае ўсялякага роду занепакоенасць у дачыненні да незбалансаванага асвятлення падзей, палітычных кампрамісаў і пазбаўлення іншых выказвання меркавання. Медыяпрастора, будучы плюралістычнай, таксама можа супрацьстаяць тром асноўным спакусам: маніпуляцыі палітыкамі з боку СМІ ў абмен на добры рэпартаж, маніпуляцыі вышэйшымі фінансавымі інстытутамі і банкамі з боку СМІ ў абмен на менш дбайную праверку іх дзейнасці і маніпуляцыі з боку СМІ ў адносінах да выбараў.

Пытанне: Як выглядае медыяпрастора ў вашай краіне? Каму належаць асноўныя органы СМІ? У якой ступені забяспечаны плюралізм у гэтай сферы?

Кіраванне Інтэрнэтам і Савет Еўропы

Інтэрнэт – гэта глабальная сістэма ўзаемазвязаных камп'ютарных сетак, дзейнасць якіх не з'яўляецца цэнтралізаванай. Дзякуючы гэтаму, Інтэрнэт – гэта глабальны форум для свабоднага выказвання меркавання, але ў сувязі з гэтым таксама ўзнікаюць пытанні наконт адказнасці і кіравання.
Пастаяннае развіццё інфармацыйнага грамадства стварыла для міжнародных арганізацый выклік – як абараніць і забяспечыць захаванне прынцыпаў правоў чалавека ў анлайн-асяроддзі. Каб адказаць на гэты выклік, Савет Еўропы распрацаваў шэраг канвенцый і рэкамендацый. Адным з такіх дакументаў з'яўляецца Канвенцыя аб кіберзлачыннасці (2001 г.), накіраваная на абарону ад новых тыпаў злачыннасці, а таксама традыцыйных злачынстваў, што ўчыняюцца з выкарыстаннем новых тэхналогій. Дадатковы пратакол да гэтай Канвенцыі заклікае да ўстанаўлення крымінальнай адказнасці за дзеянні расісцкага і ксенафобнага характару, якія здзяйсняюцца праз камп'ютарныя сістэмы.
Яшчэ адным важным дакументам з'яўляецца Канвенцыя аб доступе да афіцыйных дакументаў (2008 г.), якая гарантуе права кожнага чалавека, без дыскрымінацыі па якой-небудзь прыкмеце, на доступ, па запыце, да афіцыйных дакументаў, якія знаходзяцца ў дзяржаўных органах улады.

Для таго каб абараніць свабоду выказвання меркавання і іншыя правы чалавека і прынцыпы ў новым медыйным асяроддзі, Савет Еўропы працуе сумесна з іншымі зацікаўленымі бакамі па пытаннях кіравання Інтэрнэтам. Камітэт міністраў прыняў 10 прынцыпаў кіравання Інтэрнэтам¹⁴ і прапанаваў новае паняцце СМІ¹⁵ рэкамендуючы пры гэтым, каб сацыяльныя сеткі, гульні ў рэжыме анлайн або сайты, прысвечаныя выкрыццю, атрымалі такія ж правы і адказнасць у дачыненні да свабоды выказвання меркавання ў СМІ, як прадугледжваецца артыкулам 10 ЕКПЧ, а таксама прапанаваў рамкі супрацоўніцтва для дзяржаў-членаў для захавання глабальнага, стабільнага і адкрытага Інтэрнэту як сродку захавання свабоды выказвання меркаванняў і доступу да інфармацыі¹⁶. Важнасць свабоды СМІ для сапраўднай дэмакратыі была яшчэ раз пацверджана ў «Дэкларацыі аб абароне і свабодзе сходаў і аб'яднанняў у дачыненні да прыватных інтэрнэт-платформаў і правайдараў паслуг у рэжыме анлайн».¹⁷

Дзесяць прынцыпаў кіравання Інтэрнэтам

Прыняты Саветам міністраў Савета Еўропы 21 верасня 2011 года
1. Абарона ўсіх асноўных правоў і свабод і зацвярджэнне іх універсальнага, непадзельнага, узаемазалежнага і ўзаемазвязанага характару.
2. Забеспячэнне поўнага ўдзелу ўрадаў, прыватнага сектара, грамадзянскай супольнасці, тэхнічнай супольнасці і карыстальнікаў.
3. Пацвярджэнне адказнасці дзяржаў у адносінах да міжнародных пытанняў дзяржаўнай палітыкі, звязаных з Інтэрнэтам.
4. Пашырэнне правоў і магчымасцей інтэрнэт-карыстальнікаў для ажыццяўлення сваіх асноўных правоў і свабод і ўдзелу ў механізмах кіравання Інтэрнэтам.
5. Універсальнасць Інтэрнэту, прызнанне глабальнага характару Інтэрнэту і мэта забеспячэння ўніверсальным доступам.
6. Цэласнасць Інтэрнэту шляхам забеспячэння яго бяспекі, стабільнасці, надзейнасці і ўстойлівасці.
7. Захаванне дэцэнтралізаванага характару адказнасці ў дачыненні да паўсядзённага кіравання Інтэрнэтам.
8. Захаванне адкрытых стандартаў і сумяшчальнасці Інтэрнэту, а таксама яго комплекснага характару.
9. Забеспячэнне як мага больш шырокага доступу да кантэнту, праграм і паслуг у Інтэрнэце.
10. Захаванне культурнай і лінгвістычнай разнастайнасці ў Інтэрнэце і праз яго.

СМІ і моладзь

СМІ, інфармацыйна-камунікацыйныя тэхналогіі адыгрываюць галоўную ролю ў жыцці сённяшняй моладзі і адносяцца да асноўных фактараў, якія сфарміравалі цяперашняе пакаленне маладых людзей. Многія дзеці могуць разглядацца як «жыхары лічбавага свету»: яны растуць у такіх умовах, у якіх ІТ-тэхналогіі з'яўляюцца часткай паўсядзённага жыцця, яны вучацца выкарыстоўваць лічбавыя прылады яшчэ да таго, як яны навучацца хадзіць ці размаўляць. Лічыцца, што ў выніку гэтага нават структуры іх мозга адрозніваюцца ад структуры мозга папярэдніх пакаленняў! Пры гэтым узнікалі і пытанні аб наяўнасці лічбавага разрыву паміж моладдзю і пакаленнем іх бацькоў.¹⁹ Некаторыя даследаванні паказалі, што лічбавая прорва характарызуецца не ўзростам, але і доступам і магчымасцямі.²⁰

Як правіла, моладзь праводзіць шмат часу кожны дзень перад тэлевізарам, гуляючы ў анлайн-гульні, удзельнічаючы ў чатах, блогах, слухаючы музыку, размяшчаючы свае фатаграфіі і ў пошуках іншых людзей для зносін у Інтэрнэце. Гэты віртуальны свет можа даць новыя магчымасці, але таксама мае і пасткі. Выкарыстанне электронных, лічбавых і анлайн-СМІ мае шматлікія станоўчыя вынікі: гэта і цікавае баўленне часу, і адукацыя, і сацыялізацыя. Аднак гэта таксама можа нанесці патэнцыяльную шкоду моладзі і супольнасцям, у залежнасці ад таго, як усё гэта выкарыстоўваецца. Уплыў СМІ, як вяшчальных, так і ў Інтэрнэце, з'яўляецца прадметам спрэчак; тым не менш даследчыкі выявілі наступныя адмоўныя вынікі:

• Час, праведзены перад тэлевізарам: Лічыцца, што, калі чалавек праводзіць значны час перад экранам, то гэта прыводзіць да парушэння яго сну і нізкай паспяховасці ў школе.
• Гвалт: Мяркуецца, што існуе ўзаемасувязь паміж атрыманнем інфармацыі пра гвалт з СМІ і далейшымі агрэсіўнымі паводзінамі з прымяненнем гвалту.
• Спажывальніцтва: Рэклама ў яе розных формах абвінавачваецца ў маніпуляванні аўдыторыяй.
• Каштоўнасці: У моладзі назіраецца тэндэнцыя менш думаць самастойна і больш прытрымлівацца каштоўнасцей, якія распаўсюджваюцца ў СМІ.

• Стэрэатыпы: СМІ абвінавачваюць у тым, што яны замацоўваюць шкодныя або нерэалістычныя сацыяльныя стэрэатыпы, асабліва гендарныя ролі і этнічныя характарыстыкі.
• Пачуццё ўласнай годнасці: Забаўляльныя СМІ ўсё больш уплываюць на маладзёжны стыль і самабытнасць. Ідэалы, асацыяваныя з ролевымі мадэлямі, якія прапаноўваюцца ў СМІ, выклікаюць у моладзі расчараванне і прыводзяць да нізкага ўзроўню самапавагі, бо дасягнуць гэтыя ідэалы практычна немагчыма. Ціск, які аказваецца для дасягнення «дасканаласці», часта прыводзіць да праблем са здароўем, у тым ліку і да парушэнняў, звязаных з харчаваннем.

Развіццё інфармацыйна-камунікацыйных тэхналогій адкрывае каласальныя магчымасці, але таксама хавае ў сабе новыя небяспекі для дзяцей і моладзі. Напрыклад, яны могуць нядбайна адносіцца да раскрыцця сваіх персанальных даных, якія могуць быць выкарыстаны для непажаданай рэкламы і стварыць магчымасці для інтэрнэт-драпежнікаў. Сучасныя інфармацыйныя тэхналогіі – як і любыя іншыя тэхналогіі – могуць выкарыстоўвацца для неправамерных дзеянняў, такіх як сексуальнае дамаганне, сексуальнае прымушэнне, гамафобныя нападкі і іншыя формы гвалту па гендарнай прыкмеце, шляхам ужывання абразлівых слоў або злоўжывання фатаграфій ці відэаматэрыялаў. Самі маладыя людзі часам выкарыстоўваюць інтэрнэт-прастору, якую амаль ніхто не кантралюе, для адпраўкі жорсткіх пасланняў і зневажальных фатаграфій, нацэленых супраць сваіх аднагодкаў.

Важнейшым навыкам, які трэба развіваць, з'яўляецца крытычнае стаўленне да крыніц у эпоху інфармацыйнага багацця. Аднак з прыходам «Вэб 2.0» (вэб-праграмы, якія садзейнічаюць сумеснаму абмену інфармацыяй і дазваляюць карыстальнікам узаемадзейнічаць і супрацоўнічаць адзін з адным у стварэнні карыстальніцкага кантэнту) неабходна таксама распрацоўваць кодэкс паводзінаў для Інтэрнэту і ўсведамляць непажаданыя наступствы нашых дзеянняў анлайн. Даволі ясна, што, калі гаворка заходзіць пра абмен сваёй персанальнай інфармацыяй ці іншых людзей, многія людзі не разумеюць, наколькі публічным і доўгатэрміновым з'яўляецца ўсё тое, што размяшчаецца ў Інтэрнэце.
Адзін з адказаў на гэтыя пытанні складаецца ў тым, каб вучыць людзей больш крытычнаму і вопытнаму выкарыстанню і распаўсюджанню сродкаў масавай інфармацыі. Адукацыя ў вобласці СМІ накіравана на тое, каб інфармаваць усіх грамадзян, у прыватнасці маладых людзей, аб моцы сродкаў масавай інфармацыі, і навучыць іх адрозніваць інфармацыю высокай і нізкай якасці, адкрытыя, шчырыя і поўныя нянавісці паведамленні. Адукацыя ў галіне СМІ можа дапамагчы сваёй аўдыторыі навучыцца быць селектыўнай, а не ўразлівай у дачыненні да рэкламы, а таксама падтрымліваць сваю бяспеку ў Інтэрнэце або належны ўзровень канфідэнцыяльнасці прыватнага жыцця.

Адным з самых прыярытэтных пытанняў у парадку дня Савета Еўропы з'яўляецца абарона дзяцей і пашырэнне іх магчымасцей. У Рэкамендацыі па пашырэнні магчымасцей дзяцей у новым інфармацыйна-камунікацыйным асяроддзі (2006 г.) заяўляецца, што дзяржавы-члены павінны мець паслядоўную стратэгію ў галіне інфармацыйнай адукаванасці і падрыхтоўкі, якая дазволіла б пашырыць магчымасці дзяцей і іх педагогаў, каб яны з максімальнай карысцю выкарыстоўвалі інфармацыйныя і камунікацыйныя паслугі і тэхналогіі. Важнасць садзейнічання развіццю інтэрнэт-навыкаў і адукаванасці пацвярджаецца яшчэ ў адной Рэкамендацыі (2009 г.)²², якая заклікае дзяржавы-члены распрацоўваць і прасоўваць – у супрацоўніцтве з прадстаўнікамі прыватнага сектара і грамадзянскай супольнасці – стратэгіі па абароне дзяцей ад кантэнту і паводзінаў, здольных нанесці шкоду, і пры гэтым яна выступае за іх актыўны ўдзел у новым інфармацыйна-камунікацыйным асяроддзі.

Канцавыя зноскі

1 Seneviratne Kalinga, "Global Media – It's Time to Create a Fifth Power," TerraViva Online, 2003: http://ipsnews.net/fsm2003/27.01.2003/nota26.shtml
2  Eric Pfanner, "TV Still Has a Hold on Teenagers", газета The New York Times, 13 снежня 2009 г., са спасылкай на даследаванне, праведзенае аналітычнай кампаніяй Forrester:  www.nytimes.com/2009/12/14/business/media/14iht-cache14.html
3 Напрыклад, справа «Кумпана і Мазарэ (Cumpănă and Mazăre) супраць Румыніі», заява № 33348/96, Пастанова, Страсбург, 2004 г.:www.5rb.com/docs/Cumpana%20and%20Mazare-v-Romania%20ECHR%2017%20Dec%202004.pdf
4 Дадатковую інфармацыю гл. на вэб-старонцы ЮНЕСКА, прысвечанай забітым журналістам: http://portal.unesco.org
5 «Хэндысайд (Handyside) супраць Вялікабрытаніі», 1979 г.
6 «Прагер і Абершлік (Prager and Oberschlick) супраць Аўстрыі», 1995 г.
7 Дзясятая юбілейная сумесная дэкларацыя: дзесяць асноўных праблем свабоды выказвання меркавання ў наступным дзесяцігоддзі»: www.article19.org/data/files/pdfs/standards/tenth-anniversary-joint-declaration-ten-key-challenges-to-freedom-of-express.pdf
8 "The Public's Right to Know: Principles on Freedom of Information Legislation", Article 19, London, 1999, p. 1: www.article19.org  
9 Лорд Патэн (Patten of Barnes), старшыня Фонду Бі-бі-сі, выступленне на штогадовай канферэнцыі супольнасці рэдактараў, «Этыка і журналістыка на прыкладзе газеты News of the World», 13 лістапада 2011 г.: www.bbc.co.uk/bbctrust/news/speeches/2011/ethics_journalism.shtml
10 Weber Anne, Manual on Hate Speech, Council of Europe Publishing, 2009, p.
11 Даведацца больш можна ў інфармацыйна-аналітычным цэнтры «Сава», Неправамернае прымяненне антыэкстрэмісцкага заканадаўства ў лютым 2011 года: http://www.sova-center.ru/en/misuse
12 Human rights and a changing media landscape, Council of Europe Publishing, 2011
13 Савет Еўропы, Камітэт міністраў, Рэкамендацыя CM/Rec (2011)7 Камітэта міністраў дзяржавам-членам наконт новага паняцця СМІ, 21 верасня 2011 года:
14 Дэкларацыя, прынятая Камітэтам міністраў, аб прынцыпах кіравання Інтэрнэтам, 21 верасня 2011 года
15 Рэкамендацыя аб новым паняцці СМІ, 21 верасня 2011 года
16 Рэкамендацыя аб абароне і прасоўванні ўніверсальнасці, цэласнасці і адкрытасці Інтэрнэту, 21 верасня 2011 года
17 Дэкларацыя аб абароне свабоды выказвання меркавання і свабоды сходаў і аб'яднанняў у дачыненні да прыватных інтэрнэт-платформаў і правайдараў паслуг у рэжыме анлайн, 7 снежня 2011 г.
18 Janet Richardson et al, The Internet Literacy Handbook, Council of Europe, 2006
19 Дадаткова: VanSlyke Timothy, Digital Natives, Digital Immigrants: Some Thoughts from the Generation Gap; http://technologysource.org/?view=article&id=77
20 Напрыклад, Brown C. & Czerniewitz L., Debunking the digital native: beyond digital apartheid, towards digital democracy, Journal of Computer Assisted Learning, Volume 26, Issue 5, pages 357–369, October 2010
21 Даведайцеся больш пра самы апошні фільм Killing Us Softly 4 на вэб-старонцы www.mediaed.org/cgi-bin/commerce.cgi?preadd=action&key=241#filmmaker-about
22 Рэкамендацыя аб мерах па абароне дзяцей супраць змесціва і паводзінаў, якія могуць нанесці шкоду, і па прасоўванні іх актыўнага ўдзелу ў новым інфармацыйна-камунікатыўным асяроддзі, 8 ліпеня 2009 года